این مطلب صرفاً آموزشی است و جایگزین معاینه و توصیهٔ اختصاصی پزشک نیست. تصمیم برای هر اقدام تشخیصی یا درمانی در حوزهٔ آسم، آلرژی و ایمونولوژی باید پس از ارزیابی حضوری، مرور گزینهها/ریسکها/مزایا و امضای رضایت آگاهانه انجام شود. در صورت مشاهدهٔ علائم هشدار مانند حملهٔ آسم شدید (تنگی نفس پیشرونده، ناتوانی در صحبت کردن جملات کامل، استفاده از عضلات فرعی تنفسی، کبودی)، آنافیلاکسی (کهیر منتشر، تورم زبان/حنجره، خسخس یا تنگی نفس، افت فشار/سنکوپ، تهوع/استفراغ شدید بعد از مواجهه با آلرژن)، کهیر و تورم سریع صورت/لبها با اختلال تنفس یا بلع، درد قفسه سینه یا تنگی نفس شدید، تب بالا با سرفهٔ چرکی یا خوندار، گیجی یا کاهش سطح هوشیاری، یا هر واکنش شدید پس از مصرف/تزریق دارو/واکسیناسیون، فوراً از اپینفرین خودتزریق (در صورت تجویز قبلی) استفاده کنید و به اورژانس مراجعه کنید.
خلاصهٔ اجرایی (برای خوانندهٔ غیرپزشک)
- «آلرژی غذایی» وقتی مطرح است که پاسخ ایمنی (اغلب IgE-واسطه) به غذای خاص موجب علائم بالینی شود؛ هر حساسیتی در آزمایش بهمعنای «آلرژی واقعی» نیست.
- تشخیص بر «شرححال دقیق + آزمون هدفمند» استوار است؛ «چالش خوراکیِ کنترلشده» استاندارد طلایی برای تأیید یا رد آلرژی است و فقط در مرکز مجهز انجام میشود.
- پرهیز باید «هدفمند» باشد: حذف بیرویهٔ گروههای غذایی بدون شواهد، خطر سوءتغذیه و کاهش کیفیت زندگی دارد؛ برچسبخوانی و پیشگیری از آلودگی متقاطع کلیدی است.
- هر فرد در معرض خطر آنافیلاکسی باید «برنامهٔ اقدام اورژانسی» و «اپینفرین خودتزریق» داشته باشد؛ آنتیهیستامین جایگزین اپینفرین نیست.
- پیشگیری در نوزادان پرخطر شامل معرفی زودهنگام و ایمنِ برخی غذاها (مثل بادامزمینی/تخممرغ) طبق راهنما و با درنظرگرفتن وضعیت پوست و خطر، تحتنظر پزشک است.
تعریف، بار بیماری و طیف بالینی
آلرژی غذایی به پاسخ ایمنی نابجای بدن به پروتئینهای غذایی گفته میشود؛ تظاهر بالینی میتواند از خارش و کهیر خفیف تا آنافیلاکسیِ تهدیدکنندهٔ حیات متغیر باشد. شیوع واقعی به سن، منطقه و تعریف تشخیصی بستگی دارد و با افزایش آگاهی و تغییرات زیستمحیطی/تغذیهای، بار بیماری در بسیاری کشورها رو به رشد گزارش شده است. تأثیر آلرژی غذایی صرفاً جسمی نیست؛ اضطراب خانواده، محدودیتهای اجتماعی/مدرسه، هزینهٔ رژیمهای تخصصی و نگرانی از واکنشهای خارج از خانه، کیفیت زندگی را بهشدت تحتتأثیر قرار میدهد.
پاتوفیزیولوژی به زبان ساده: از «حساسسازی» تا «واکنش»
در آلرژیهای IgE-واسطه، مواجههٔ اولیه با آلرژن (مثلاً پروتئین بادامزمینی) به «حساسسازی» میانجامد: سلولهای ارائهکنندهٔ آنتیژن و لنفوسیتهای T نوع ۲، تولید IgE اختصاصی توسط سلولهای B را تحریک میکنند. IgE روی ماستسلها و بازوفیلها مینشیند و با مواجههٔ بعدی، «اتصال متقاطع» و آزادسازی سریع واسطههایی مانند هیستامین، لکوترینها و تریپتاز رخ میدهد؛ نتیجه: کهیر/آنژیوادم، خسخس، دلپیچه یا افت فشار. در مقابل، آلرژیهای غیر IgE (مثلاً بخشی از حساسیتهای پروتئین شیر گاو) عمدتاً T-سلواسطه بوده و تظاهرشان دیرتر (ساعتها تا روزها) است. «سندرمهای اختصاصی» مانند FPIES (سندروم انتروکولیت القاشده با پروتئین غذایی)، از نظر مکانیسم/تظاهر متمایزند.
«فرضیهٔ مواجههٔ دوگانه» توضیح میدهد چرا ترمیم سد پوستی در شیرخواران اهمیت دارد: نفوذ آلرژن از پوست ملتهب (مثلاً در اگزمای کنترلنشده) میتواند حساسسازی القا کند، در حالی که مواجههٔ خوراکیِ بهموقع و ایمن، تحمل خوراکی را تقویت میکند. نقش میکروبیوم روده، تغذیهٔ نوزادی، و عوامل محیطی (آلودگی، دود دخانیات) نیز در شکلگیری تحمل/حساسیت مؤثر دانسته میشود.
طیف اختلالات مرتبط و افتراقهای کلیدی
طیف آلرژی غذایی و افتراق با عدمتحملها
| طبقه | نمونهها | زمان آغاز علائم | الگوی غالب | نکات افتراقی/مدیریتی |
|---|---|---|---|---|
| IgE-واسطه | بادامزمینی، مغزدانهها، شیر/تخممرغ، ماهی/میگو، کنجد، گندم؛ سندرم آلرژی دهانی (PFAS) مرتبط با گردهها | دقائق تا ۲ ساعت | پوستی (کهیر/آنژیوادم)، تنفسی، گوارشی، قلبیعروقی؛ خطر آنافیلاکسی | نیاز به «برنامهٔ اقدام» و اپینفرین؛ تشخیص با SPT/IgE اختصاصی در زمینهٔ شرححال، و در صورت لزوم «چالش» |
| غیر IgE (T-سلواسطه) | FPIES، پروکتوکولیت آلرژیک شیرخوار، برخی اشکال حساسیت پروتئین شیر گاو، EoE (اوزینوفیلیک) | ساعتها تا روزها | استفراغ تأخیری/اسهال، خون در مدفوع شیرخوار، علائم مزمن گوارشی/دیسفاژی | آنتیهیستامینها کماثر؛ اپینفرین در FPIES معمولاً نقشی ندارد؛ مدیریت حمایتی/پرهیز هدفمند |
| عدمتحملها (غیرایمنی) | لاکتاز ناکافی (لاکتوز)، هیستامین بالا (سکومبروئید)، حساسیت به افزودنیها | متغیر | نفخ، درد شکم، سردرد/فلاشینگ | آزمایش آلرژی معمولاً منفی؛ رویکرد تغذیهای و کنترل محرک |
کلینیک: چگونه تظاهر میکند؟
در آلرژیهای IgE-واسطه، علائم معمولاً ظرف دقائق تا ۲ ساعت بعد از مصرف ظاهر میشوند: خارش دهان/گلو، کهیر یا آنژیوادم، خسخس/تنگی نفس، دلپیچه/استفراغ، سرگیجه/سنکوپ. در PFAS (سندرم آلرژی دهانی) که ناشی از واکنش متقاطع با گردههاست، خارش و تورم محدود دهان/لبها پس از میوه/سبزی خام دیده میشود و اغلب با پختن غذا از بین میرود؛ بااینحال موارد سیستمیک نیز گزارش شده و نباید دستکم گرفته شود. در FPIES، استفراغ جهندهٔ تأخیری، رنگپریدگی و بیحالی چند ساعت پس از مصرف محرک (مثلاً برنج، شیر) محورند؛ درمان حمایتی/مایعدرمانی اهمیت دارد. EoE با گیرکردن لقمه، درد قفسهٔ سینه و ریفلاکس مقاوم تظاهر میکند و تشخیص با آندوسکوپی/بیوپسی است.
گامهای تشخیص: از شرححال تا «چالش»
شرححال ساختاریافته
هستهٔ تشخیص، یک شرححال دقیق است: چه غذایی، چه مقدار، در چه شکل (خام/پخته)، چه فاصلهای تا علائم، چه نوع علائمی، چه مدت تا بهبود، در مواجهههای قبلی چه رخ داده، و چه همعواملی (ورزش، NSAID، الکل، عفونت، قاعدگی) حضور داشتهاند. در کودکان، ثبت ویدئویی رویدادها و دفترچهٔ علائم به کاهش ابهام کمک میکند.
آزمونهای در دسترس و جایگاه آنها
هیچ «تست یکمرحلهایِ قطعی» برای همهٔ آلرژیهای غذایی وجود ندارد. نتایج تنها در چارچوب شرححال معنا پیدا میکنند و نتیجهٔ مثبت بهتنهایی بهمعنای آلرژی بالینی نیست. در مقابل، نتیجهٔ منفی یک آزمون نیز آلرژی را قطعی رد نمیکند؛ «چالش خوراکیِ کنترلشده» معیار نهایی است و باید در محیط مناسب انجام شود.
مقایسهٔ آزمونهای تشخیصی
| آزمون | چه میسنجد | چه زمانی مفید است | محدودیتها/نکات |
|---|---|---|---|
| تست پوستی خراش (SPT) | حساسیت IgE-واسطه در پوست | هنگام شک بالینی به آلرژی فوری؛ انتخاب مواد غذایی کاندید | نتایج تحتتأثیر دارو/پوست؛ مثبت کاذب/منفی کاذب؛ تداخل با آنتیهیستامینها |
| IgE اختصاصی سرمی | آنتیبادی IgE علیه آلرژن | وقتی SPT ممکن/مجاز نیست؛ پایش روند تحمل در برخی موارد | مقادیر، «احتمال» را تغییر میدهند نه تشخیص قطعی؛ آستانهها سنی/غذاییوابستهاند |
| تشخیص مبتنی بر جزء (CRD) | IgE علیه اجزای مولکولی (مثلاً Ara h 2) | بهبود ویژگی تشخیص (مثلاً تمایز حساسیت بالینی به بادامزمینی) | تفسیر تخصصی؛ پروفایلهای گرده–غذا (PR-10/LTP/پروفیلین) اهمیت دارند |
| Patch test/LTT/BAT | شاخصهای تأخیری یا عملکردی | منتخبِ مراکز تخصصی/پژوهشی؛ در برخی واکنشهای تأخیری | شواهد محدود؛ جایگزین «چالش» نیستند |
| چالش خوراکی کنترلشده (OFC) | پاسخ واقعی به غذای مشکوک | استاندارد طلایی برای تأیید تحمل/آلرژی | نیازمند مرکز مجهز، رضایت آگاهانه، آمادهٔ آنافیلاکسی |
چالش خوراکی کنترلشده: چه زمانی، کجا و چگونه؟
OFC زمانی انجام میشود که احتمال بالینی «نامطمئن» باشد، نتیجهٔ آزمونها با شرححال همخوان نباشد، یا تصمیم بالینی (پرهیز/بازگشت غذای محدودکننده) به تأیید قطعی نیاز داشته باشد. OFC در موارد SCAR، آنافیلاکسی اخیرِ شدیدِ کنترلنشده، یا آسم کنترلنشده انجام نمیشود. پیش از OFC باید عفونت، تشدید آسم، مصرف بتابلاکر و بارداری ارزیابی شود.
چارچوب عملی OFC
| حوزه | پروتکل/اصل | نکات ایمنی |
|---|---|---|
| اندیکاسیون | شک بالینی با آزمونهای غیرقطعی؛ بررسی رفع محدودیت رژیمی؛ ارزیابی تحمل در گذر زمان | در صورت خطر بالا، تعویق تا تثبیت آسم/شرایط زمینهای |
| محیط | مرکز مجهز با تیم آموزشدیده، تجهیزات راه هوایی و داروهای اورژانسی | دسترسی فوری به اپینفرین، نبولایزر، اکسیژن و سرم |
| روش | دوزهای افزایشی در فاصلههای زمانبندیشده تا رسیدن به دوز هدف؛ پایش علائم | ثبت دقیق دوز/زمان/علائم؛ قطع فوری در صورت نشانهٔ سیستمیک |
| پس از OFC | آموزش بیمار، برنامهٔ ادامه (پرهیز/مصرف منظم جهت حفظ تحمل)، پیگیری تغذیهای | نسخهٔ بهروز «طرح اقدام» در صورت باقیبودن خطر |
پرهیز هدفمند: از برچسبخوانی تا پیشگیری از آلودگی متقاطع
پرهیز مؤثر یعنی حذف «آلرژن مسئول» با حفظ حداکثری تنوع/تراکم تغذیهای. این رویکرد نیازمند آموزش دقیق برچسبخوانی، شناخت نامهای جایگزین و درک «آلودگی متقاطع» است (انتقال ناخواستهٔ آلرژن در فرایند تولید/آشپزی). «عبارات احتیاطی» مانند «ممکن است حاوی… باشد» یا «در کارخانهای که…» نشانگر وجود ریسک است؛ تصمیمگیری دربارهٔ پذیرش این ریسک باید فردی و بر پایهٔ شدت سابق، دسترسی به اپینفرین و توصیهٔ متخصص باشد.
برچسبخوانی و آلودگی متقاطع—نکات عملی
| موضوع | مثال/توضیح | اقدام پیشنهادی |
|---|---|---|
| نامهای پنهان | آلبومین (تخممرغ)، کازئین/وی (شیر)، تاهینی (ارده/کنجد)، گلیادین (گندم) | فهرست نامهای معادل را از متخصص تغذیه دریافت و بهروز نگه دارید |
| عبارات احتیاطی | «ممکن است حاوی بادامزمینی باشد»؛ «تولید در کنار مغزدانهها» | ارزیابی فردی ریسک؛ در آلرژیهای شدید معمولاً اجتناب منطقیتر است |
| رستوران/کترینگ | روغنهای مشترک سرخکردنی، سسهای آماده، قاشق/تختهٔ مشترک | ارتباط شفاف با سرآشپز، اجتناب از بوفههای باز، درخواست سادهسازی منو |
| خانه/مدرسه | خطوط جداگانهٔ آمادهسازی، لیبلگذاری، سیاست «بدون آلرژن» در کلاسهای منتخب | برنامهٔ آموزشی برای مراقبان؛ کارت هشدار و نسخهٔ طرح اقدام |
تغذیه و رشد: پیشگیری از کمبود و حفظ کیفیت زندگی
حذف غذاهای پایه (شیر، تخممرغ، گندم) بدون جایگزینی مناسب، خطر کمبود پروتئین/کلسیم/ویتامین D/آهن و تأثیر بر رشد را بههمراه دارد. همکاری با متخصص تغذیه برای طراحی رژیمهای جایگزین، انتخاب فرمولهای پزشکی در شیرخواران، و پایش دورهای رشد/شاخصهای آزمایشگاهی ضروری است. آموزش به خانواده دربارهٔ «تعادل بین ایمنی و زندگی روزمره»—مثلاً برنامهریزی برای تولدها/مسافرتها—به کاهش اضطراب کمک میکند.
برنامهٔ اقدام اورژانسی: شناخت سریع و درمان بهموقع
هر فرد با آلرژی غذایی IgE-واسطه که در معرض خطر واکنشهای سیستمیک است باید «طرح اقدام مکتوب»، «آموزش عملی» و «اپینفرین خودتزریق» داشته باشد. آنتیهیستامینها فقط خارش/کهیر را تسکین میدهند و هرگز جایگزین اپینفرین در آنافیلاکسی نیستند.
دوزهای متداول خودتزریق اپینفرین بر اساس وزن
| وزن | دوز رایج دستگاه خودتزریق | یادداشت اجرایی |
|---|---|---|
| ۷٫۵–۱۵ کیلوگرم | ۰٫۱ میلیگرم (در کشورهایی که موجود است) | در نبود دوز ۰٫۱، طبق نظر متخصص ممکن است ۰٫۱۵ میلیگرم توصیه شود |
| ۱۵–۳۰ کیلوگرم | ۰٫۱۵ میلیگرم | حمل دو دوز توصیه میشود؛ تکرار در ۵–۱۰ دقیقه اگر علائم باقی است |
| ≥۳۰ کیلوگرم | ۰٫۳ میلیگرم | آموزش عملی محل و روش تزریق (بخش بیرونی ران) |
| ≥۶۰ کیلوگرم (در برخی راهنماها) | ۰٫۵ میلیگرم (در کشورهایی که موجود است) | انتخاب دوز باید بر اساس راهنمای کشوری و نظر متخصص باشد |
الگوریتم رنگیِ اقدام (سبز/زرد/قرمز)
| زون | وضعیت بالینی | اقدام |
|---|---|---|
| سبز | بدون علائم؛ مواجههٔ کنترلنشده رخ نداده | رعایت پرهیز هدفمند، همراه داشتن دستگاه، مرور زمان انقضا/آموزش |
| زرد | علائم خفیف پوستی/دهانی بدون علائم تنفسی/گردشی | قطع مصرف، پایش نزدیک؛ در صورت تداوم/پیشروی علائم طبق نسخه اقدام کنید |
| قرمز | خسخس/تنگی نفس، گرفتگی گلو/صدای خشن، افت فشار، استفراغ/دلپیچه شدید، بیهوشی | اپینفرین IM فوری؛ تماس با اورژانس؛ وضعیتدهی مناسب؛ تکرار دوز طبق دستور و انتقال به بیمارستان |
ارتباط با دیگر بیماریهای آتوپیک و همعوامل
رینیت آلرژیک و آسم در مبتلایان به آلرژی غذایی شایعتر است. کنترل مناسب آسم، خطر پیامد بد در آنافیلاکسی را کاهش میدهد. همعوامل مانند ورزش، الکل و NSAIDها میتوانند آستانهٔ واکنش را پایین آورند؛ بهویژه در «آنافیلاکسی وابسته به غذا و ورزش» (FDEIA)، زمانبندی مصرف غذا و فعالیت بدنی باید بازتنظیم شود. در «سندرم آلفا-گال» (حساسیت تأخیری به گوشت پستانداران)، تأخیر علائم و ارتباط با نیش کنه، سرنخ تشخیصی است.
پیشگیری: از معرفی زودهنگام تا مراقبت از سد پوستی
راهنماهای بهروز پیشنهاد میکنند در نوزادان با خطر بالا (مثلاً اگزمای متوسط تا شدید یا آلرژی تخممرغ)، معرفی زودهنگام و ایمن بادامزمینی تحتنظر پزشک میتواند خطر آلرژی را کاهش دهد. برای تخممرغ نیز معرفی زودهنگام اشکال پخته/فرآوریشده در بسیاری موارد امن است. در عین حال، اجتناب مادری از آلرژنها در دوران بارداری/شیردهی برای پیشگیری عمومی توصیه نمیشود. مراقبت از سد پوستی در شیرخوارانِ اگزمایی (حمام کوتاه، نرمکنندهٔ کافی، مدیریت التهاب) در کاهش حساسسازی احتمالی از راه پوست کمککننده است.
درمانهای نوین: ایمنوتراپی و نقش داروهای هدفمند
«ایمنوتراپی خوراکی» (OIT) برای برخی آلرژنها (مثلاً بادامزمینی) در مراکز تخصصی و با پروتکلهای دقیق انجام میشود و میتواند آستانهٔ واکنش را بالا ببرد و خطر واکنشهای ناشی از مواجههٔ تصادفی را کاهش دهد؛ بااینحال، خطر آنافیلاکسی در حین درمان و بروز/بدترشدن EoE گزارش شده و انتخاب بیمار، آموزش، پایبندی و پیگیری دقیق ضروری است. «ایمنوتراپی زیرزبانی» (SLIT) و «ایمنوتراپی از راه پوست» (EPIT) نیز در حال ارزیابیاند یا در برخی کشورها بهطور محدود بهکار میروند. در برخی سناریوها، افزودن داروهای بیولوژیک (مثلاً ضد IgE) بهعنوان کمکیِ OIT برای بهبود تحمل/ایمنی بررسی شده است؛ هرگونه استفاده باید منطبق بر مجوزهای رسمی و در مراکز با تجربه باشد.
جمعیتهای ویژه و موقعیتهای خاص
شیرخوار و کودک: تشخیص افتراقی با عدمتحملهای شایع و راشهای ویروسی مهم است. همکاری نزدیک آلرژیست و متخصص تغذیه در طراحی رژیم جایگزین و برنامهٔ معرفی تدریجی ضروری است. نوجوان: انتقال مسئولیتِ مراقبت، چالشهای روانی-اجتماعی، و خطر «ریسکپذیری» (نپوشیدن دستگاه) بیشتر است؛ آموزش هدفمند و برنامهٔ مکتوب کمک میکند. بارداری: کنترل واکنشهای حاد با اپینفرین طبق راهنما همچنان خط اول است؛ تصمیمهای رژیمی باید کمخطر و کافی از نظر تغذیهای باشند. مدرسه/مهد: آموزش کارکنان، دسترسی به دستگاه «بدون نام» مطابق قوانین، و سیاستهای تغذیهای متناسب با نیاز دانشآموز ضروری است. مسافرت: حمل دو دوز اپینفرین، ترجمهٔ کارت هشدار به زبان مقصد، هماهنگی با خطوط هوایی و بستهٔ اضطراری توصیه میشود.
ارتباط درمانی، مستندسازی و کیفیت مراقبت
مستندسازی دقیق «غذای مسئول، الگوی علائم، نتایج آزمون/چالش، طرح اقدام و دستور تغذیهای» در پروندهٔ الکترونیک، خطاهای رایج را کاهش میدهد. بازبینی دورهایِ تشخیص—بهویژه در کودکانی که احتمال تحمل خودبهخودی دارند—از پرهیزهای غیرضروری میکاهد. برنامههای آموزشی ساختاریافته برای خانوادهها/مدارس، و استفاده از اپلیکیشنهای یادآور انقضای دستگاه/ثبت علائم، پایبندی را بهبود میدهد.
پرسشهای پژوهشی و شکافهای دانشی
هنوز پرسشهای مهمی بیپاسخاند: بهترین بیومارکرهای پیشبینیکنندهٔ تحمل/پاسخ به OIT کداماند؟ چه پروتکلهایی، ریسک را بدون کاهش کارایی کمینه میکنند؟ جایگاه دقیق CRD در تشخیص افتراقی PFAS/حساسیتهای واقعی چیست؟ چگونه میتوان مداخلات آموزشیِ کمهزینه را در مدارس/رستورانها بومیسازی کرد؟ و نقش میکروبیوم و ترمیم سد پوستی در پیشگیری اولیه تا چه حد قابل مداخله است؟ پاسخ به این پرسشها مسیر مراقبت شخصیسازیشده را روشنتر میکند.
جمعبندی
آلرژی غذایی، اگرچه میتواند نگرانکننده و حتی خطرناک باشد، با رویکردی مرحلهای و مبتنی بر شواهد قابل مدیریت است: تشخیص با «شرححال دقیق + آزمون هدفمند + در صورت لزوم چالش»، پرهیز «هدفمند و عملی» با حفظ تغذیهٔ کافی، و «طرح اقدام اورژانسی» با محوریت اپینفرین. در کودکان، بازبینی دورهایِ تحمل و پیشگیری با معرفی زودهنگامِ ایمن برخی غذاها، بار بیماری را کاهش میدهد. پاسخ افراد متفاوت است؛ تصمیمگیری مشترک، آموزش مستمر و پیگیری منظم، اساس مراقبت ایمن و اثربخش برای بیماران و خانوادههاست.
منابع انگلیسی معتبر برای مطالعهٔ بیشتر
NIAID. Guidelines for the Diagnosis and Management of Food Allergy in the United States (2010, PDF)
NIAID. Addendum Guidelines for the Prevention of Peanut Allergy (2017, PDF)
EAACI. Food Allergy and Anaphylaxis Guidelines: Diagnosis and Management (2014, PDF)
Resuscitation Council UK. Emergency Treatment of Anaphylaxis (2021, PDF)