پسوریازیس یک اختلال التهابی مزمنِ سیستم ایمنی با تظاهر اصلی پوستی است؛ بیماری که بهظاهر «پوست را پر از پلاکهای برجسته و پوستهدار» میکند، اما ریشهٔ آن بسیار فراتر از اپیدرم است. مسیرهای ایمنیِ فعالشده (بهویژه محور IL-23/Th17 و سیتوکینهای IL-17 و TNF-α) با تعامل نزدیک با کراتینوسیتها، عروق پوستی و سلولهای ذاتی، چرخهٔ تکثیر و تمایز کراتینوسیتی را از ریتم طبیعی خارج میکنند. نتیجه، پلاکهای اریتماتوـاسکوامایی است که میتواند کمپراکندگی یا بسیار گسترده باشد، نواحی حساس مانند کف دستوپا، چینها، ناخن و پوست سر را درگیر کند، یا حتی با شکلهای شدیدتر مانند پسوریازیس چرکی (پوسچولار) و اریترودرمی بروز نماید. اهمیت پسوریازیس صرفاً به ظاهر پوستی محدود نیست؛ همراهی با سندرم متابولیک، افزایش ریسک حوادث قلبیـعروقی، اضطراب و افسردگی، و خطر بروز آرتریت پسوریاتیک (PsA) آن را به بیماریای با بار قابلتوجه فردی و اجتماعی تبدیل کرده است.مدیریت موفق پسوریازیس سه ستون دارد: انتخاب درمان بر اساس شدت و فنوتیپ (موضعی، نوری، سیستمیک)، پایش و ایمنی (پیش از شروع و حین درمانها، بهویژه سیستمیک/بیولوژیکها)، و سبک زندگی و مراقبت روزانه (مرطوبکنندهها، کنترل وزن، ترک سیگار، کاهش استرس، محافظت از پوست). هدف این نوشتار، ارائهٔ نقشهٔ راهی عملی و علمی است تا بیمار و پزشک بتوانند بر پایهٔ شواهد معتبر، تصمیمی شخصیسازیشده بگیرند.
یادآوری: این مطلب صرفاً آموزشی است و جایگزین معاینه و توصیهٔ اختصاصی پزشک نیست؛ اگر با ضایعات منتشر، درد/تب، قرمزی سراسری پوست، ضایعات چرکی، درگیری ناخن دردناک یا نشانههای التهاب مفاصل مواجه هستید، مراجعهٔ حضوری به متخصص پوست و (در صورت لزوم) روماتولوژی الزامی است.
آناتومی و فیزیولوژی مرتبط: از کراتینوسیت تا سیتوکین
چه میشود که پلاک تشکیل میشود؟
در پوست سالم، چرخهٔ تکثیر و تمایز کراتینوسیتها حدود ۲۸ روز زمان میبرد؛ در پسوریازیس این چرخه به کمتر از یک هفته میرسد. تسریع غیرطبیعیِ تکثیر، همراه با نقص در تمایز، باعث لایهلایه شدن پوستهها و ظاهر نقرهای آنها میشود. افزایش رگزایی درم، ارتشاح سلولهای ایمنی (نوتروفیلها در میکروآبسههای مونرو، لنفوسیتها) و تولید کراتینهای خاص (مثل K16) از دیگر ویژگیهای بافتشناسیاند. این رخدادها پیامد شبکهای از سیگنالهاست: آنتیژنهای محیطی/اندوژن و استرس مکانیکی، پدیدهٔ کُبنر (ایجاد ضایعه در محل تروما)، تحریک DCها و ترشح IL-23، فعالسازی Th17 و تولید IL-17/IL-22 که مستقیماً روی کراتینوسیت اثر میگذارند.
سد پوستی و نقش آن در علائم
سد پوستی در پسوریازیس مختل است؛ ترانساپیدرمال واترلاس افزایش مییابد و پوست خشک، ترکخورده و مستعد تحریک میشود. به همین دلیل، مرطوبکنندههای ساده و چربکنندهها—هرچند «درمان علی» نیستند—در کاهش خارش، بهبود عملکرد سد و افزایش تحمل درمانهای فعال نقش مهمی دارند.
پدیدهٔ کُبنر و محرکها
بسیاری از بیماران گزارش میکنند که در محل خراش، فشار لباس یا بعد از آفتابسوختگی، ضایعات جدیدی ظاهر میشود؛ این همان پدیدهٔ کُبنر است و ریشه در پاسخ التهابی بیشفعال پوست دارد. حذف محرکهای مکانیکی/شیمیایی غیرضروری جزء اصول مراقبت است.
اپیدمیولوژی و اهمیت بالینی (به زبان ساده)
شیوع پسوریازیس در جمعیتهای مختلف بین حدود ۱ تا ۳٪ گزارش شده و عملاً در همهٔ سنین دیده میشود. بار روانیـاجتماعی بیماری با شدت ظاهری «همبستگی کامل» ندارد؛ درگیری دستها، صورت، اندام تناسلی یا کف پا حتی با سطح درگیری پوستی پایین میتواند کیفیت زندگی (DLQI) را بهطور چشمگیری کاهش دهد. همزمانی با چاقی، دیسلیپیدمی، پرفشاری خون، دیابت نوع ۲ و بیماری کبد چرب غیرالکلی پرشمار است و به برنامهٔ پایش سلامت عمومی نیاز دارد. حدود یکسوم بیماران در سیر بیماری دچار آرتریت پسوریاتیک میشوند؛ شناسایی زودهنگام درد/تورم مفاصل، خشکی صبحگاهی و داکتیلیت برای ارجاع به روماتولوژی حیاتی است. در کنار اینها، افسردگی، اضطراب و استیگما، مدیریت جامع را بدون توجه به سلامت روان ناقص میکند.
الگوهای تظاهر و نکات افتراقی
پلاک مزمن (Plaque psoriasis)
شایعترین فنوتیپ: پلاکهای اریتماتوـاسکوامایی با حاشیهٔ نسبتاً مشخص روی آرنج، زانو، کمر و پوست سر. ضخامت و پوستهٔ نقرهای متغیر است. خارش ممکن است متوسط تا شدید باشد، اما همیشه علامت غالب نیست.
پسازانی (Guttate)
پاپولهای کوچک قطرهمانند که اغلب چند هفته پس از عفونت استرپتوکوکی حلق رخ میدهند. در نوجوانان و جوانان شایعتر است و ممکن است خودمحدودشونده باشد یا به پلاک مزمن تبدیل شود.
پسوریازیس معکوس (Inverse/Intertriginous)
در چینها (زیربغل، زیرسینه، کشالهٔ ران) با پلاکهای براق، قرمز و کمپوسته تظاهر میکند. بهدلیل رطوبت و اصطکاک، درمان موضعی متعارف گاهی تحملپذیری کمتری دارد و نیازمند انتخاب دقیق استروئیدهای لطیف یا مهارکنندههای کالسینورین است.
کف دست و پا، پوست سر و ناخن
درگیری کف دستوپا (Palmoplantar) با ضخامت زیاد و ترکهای دردناک میتواند عملکرد را مختل کند. پوست سر با پوستهریزی شدید و مرز مشخص در پیشانی/پسسر شایع است. ناخنها با پیتینگ (حفرههای ریز)، آنیکولیز و لکههای روغنی درگیر میشوند و با درد/اختلال عملکرد همراه میگردند.
پسوریازیس چرکی و اریترودرمی
فرم چرکی (پوسچولار) بهصورت منتشر (GPP) یا محدود (کف دستوپا) دیده میشود و گاهی با تب و ناخوشی سیستمیک همراه است. اریترودرمی (قرمزی و پوستهریزی تقریباً سراسری) حالت اورژانسی است و نیاز به بستری، اصلاح مایعات/الکترولیت و درمان سیستمیک دارد.
افتراقها
درماتیت سبورهای (بویژه در سر و چینهای صورت)، تینئا (قارچ) در ضایعات حلقوی، اگزمای مزمن، پیتیریازیس روبرا پیلاریس و در کف دستوپا درماتیت تماسی هیپرکراتوتیک از مهمترین افتراقها هستند. در موارد غیرتیپیک یا مقاوم، بیوپسی پوستی راهگشاست.
علل و عوامل خطر (با تأکید بر موارد قابلتعدیل)
ژنتیک (مثلاً HLA-C*06:02) زمینهٔ مستعد ایجاد میکند، اما محرکهای محیطی تعیینکنندهاند: عفونتهای استرپتوکوکی (بهویژه در فرم پسازانی)، استرسهای روانی، چاقی و مقاومت به انسولین، سیگار، الکل، داروها (بتابلوکرها، لیتیم، آنتیمالاریا، اینترفرونها و قطع ناگهانی کورتیکواستروئید سیستمیک) از عوامل شناختهشدهاند. مدیریت موفق درازمدت بدون پرداختن به این عوامل ناپایدار خواهد بود. کاهش وزن، ترک سیگار و اعتدال در مصرف الکل نهتنها برای سلامت عمومی مفید است، بلکه پاسخ درمانی به فوتوتراپی/بیولوژیکها را نیز بهبود میدهد.
مسیر تشخیص: معاینه، اندازهگیری شدت و برنامهٔ ارزیابی
چگونه شدت بیماری را توصیف کنیم؟
سه شاخص کاربردی عبارتند از: BSA (درصد سطح درگیر بدن)، PASI (شاخص شدت و مساحت پسوریازیس) و DLQI (شاخص کیفیت زندگی). بهطور عملی، درگیری بیش از ۱۰٪ BSA یا PASI بالا، یا امتیاز DLQI ≥۱۰، یا درگیری نواحی ویژه (دستها، پاها، صورت، تناسلی، ناخن) بیماری را «حداقل متوسط» در نظر میگیرد و معمولاً به فوتوتراپی یا درمان سیستمیک نیاز دارد.
ابزارهای کمکتشخیصی
درموسکوپی میتواند عروق نقطهای یکنواخت و الگوی سفیدـنقرهای پوستهها را نشان دهد. کشت حلق در فرم پسازانی، تستهای قارچ در افتراق با تینئا و در موارد مبهم، بیوپسی با بررسی پاتولوژی کمککننده است. ثبت عکسهای استاندارد برای پایش پاسخ به درمان ضروری است.
پایش سلامت عمومی و آزمایشهای پایه
اندازهگیری وزن/دور کمر، فشارخون، نمایهٔ لیپید، قند خون، و مرور داروها/مکملها بخشی از ارزیابی اولیه است. قبل از درمانهای سیستمیک، بررسیهای اختصاصیتری—برحسب دارو—لازم میشود؛ برای مثال، شمارش کامل خون و عملکرد کبد/کلیه قبل و حین متوترکسات یا سیکلوسپورین، و غربالگری فعال/نهفتهٔ سل (TB) و هپاتیت B/C پیش از شروع بیولوژیکها.
خط قرمزهای ارجاع یا اقدام فوری
- اریترودرمی، تب، ناخوشی سیستمیک یا پسوریازیس چرکی منتشر (نیاز به ارزیابی فوری و درمان سیستمیک/بستری).
- درگیری سریعالگستر یا درگیری نواحی حیاتی با اختلال عملکرد (کف دستوپا، ناحیهٔ تناسلی، اطراف چشم).
- شک به آرتریت پسوریاتیک (درد/تورم مفاصل، خشکی صبحگاهی، داکتیلیت، درد پاشنه).
- عدم پاسخ به درمان موضعی استاندارد یا فوتوتراپی، یا DLQI بالا با تأثیر شدید بر کیفیت زندگی.
- بارداری با پسوریازیس متوسط تا شدید یا نیاز به درمان سیستمیک (هماهنگی چندتخصصی لازم است).
درمانها: از موضعی تا سیستمیک—چگونه «درخت تصمیم» بسازیم؟
اصول کلی انتخاب درمان
انتخابها باید بر اساس شدت/فنوتیپ، محل درگیری، بیماریهای همراه، ترجیحات بیمار، امکانات دسترسی و پروفایل ایمنی باشد. درمانها را میتوان به سه گروه تقسیم کرد: موضعی برای بیماری خفیف یا نگهدارنده، فوتوتراپی برای بیماری منتشر یا مقاومِ بدون منع، و سیستمیک (سنتی/بیولوژیک/کوچکمولکول) برای بیماری متوسط تا شدید یا با درگیری خاص/آرتریت.
درمانهای موضعی: سنگبنای مدیریت خفیف و نگهدارنده
کورتیکواستروئیدهای موضعی با کلاس قدرت مناسب (از لطیف در نواحی حساس تا قوی در کف دستوپا) التهاب و خارش را سریع کاهش میدهند. استفادهٔ پالسمانند یا کاهش تدریجی از عوارضی مانند آتروفی، استریا و پدیدهٔ ریباند میکاهد. آنالوگهای ویتامین D (کلسیپوتریول/کلسیتریول) تمایز کراتینوسیتی را بهبود میدهند و برای مصرف طولانیمدت مناسباند؛ ترکیب ثابت کورتیکواستروئید+ویتامین D مزیت اثربخشی و تحمل دارد. رتینوئید موضعی (تازاروتن) در ضایعات ضخیم یا ناخنهای منتخب مفید است. مهارکنندههای کالسینورین (تاکرولیموس/پیمکرولیموس) برای چینها و صورت جایگزینهای خوبی هستند. سالسیلیکاسید و کراتولیتیکها پوستهها را کاهش میدهند و جذب داروها را بهبود میبخشند.
جدول ۱ — درمانهای موضعی: کاربرد، مزایا و احتیاطها
| دسته | نمونهها | کاربردهای غالب | مزایا | مهمترین احتیاطها |
|---|---|---|---|---|
| کورتیکواستروئید موضعی | هیدروکورتیزون، مومتازون، کلوبتازول | پلاکهای فعال، کف دستوپا، پوست سر | اثر سریع بر التهاب/خارش | آتروفی، استریا، ریباند؛ انتخاب قدرت/مدت مناسب |
| ویتامین D آنالوگ | کلسیپوتریول/بتامتازون (ترکیب)، کلسیتریول | پلاکهای پایدار، نگهدارندهٔ طولانی | تحمل خوب، کاهش نیاز به استروئید | تحریک خفیف؛ پرهیز از مصرف وسیع با سالسیلیکاسید همزمان |
| رتینوئید موضعی | تازاروتن | ضایعات ضخیم، ناخن منتخب | اثر بر تمایز و پوستهریزی | تحریک؛ احتیاط در نواحی حساس |
| مهارکنندهٔ کالسینورین | تاکرولیموس/پیمکرولیموس | صورت/چینها (inverse) | بدون آتروفی پوستی | سوزش اولیه؛ مصرف طبق نسخه |
| کراتولیتیک | سالسیلیکاسید، اورهٔ غلیظ | کاهش پوسته، آمادهسازی قبل از درمان | بهبود نفوذ موضعیها | اجتناب از مصرف وسیع در کودکان/نواحی وسیع |
فوتوتراپی: NB-UVB، BB-UVB و PUVA
NB-UVB (۳۱۱–۳۱۳ نانومتر) روش رایج و اثربخش برای پلاکهای منتشر یا مقاوم به موضعیهاست؛ معمولاً سه جلسه در هفته و بهمدت چند هفته تا پاکسازی نسبی ادامه مییابد و سپس نگهدارنده برحسب نیاز. BB-UVB کمتر استفاده میشود. PUVA (پسورالن + UVA) برای موارد خاص و مقاوم در بزرگسالان انتخاب میشود و اثربخشی بالایی دارد ولی با محدودیتهای ایمنی/لجستیک (پسورالن خوراکی/حمام، تهوع، نیاز به محافظت چشمی طولانی، و افزایش خطر سرطانهای غیرملانومی با دوز تجمعی بالا) همراه است. در بارداری، NB-UVB ترجیح داده میشود و باید به کاهش احتمالی سطح فولات توجه داشت. کرمهای مرطوبکننده و تنظیم دقیق دوز بر پایهٔ فوتوتایپ و پاسخ پوست، ایمنی را بهبود میدهد.
جدول ۲ — فوتوتراپی: مقایسهٔ عملی روشها
| روش | اندیکاسیونهای معمول | الگوی جلسات | مزایا | محدودیتها/احتیاطها |
|---|---|---|---|---|
| NB-UVB | پلاک منتشر، پسازانی، درگیری تنه/اندام | ۲–۳ بار/هفته تا پاسخ، سپس نگهدارنده | اثربخشی خوب، ایمنی بالاتر نسبت به PUVA | اریتما/سوختگی؛ دسترسی/تداوم مراجعه |
| BB-UVB | جایگزین در مراکز خاص | مشابه NB-UVB | قابلدسترسی در برخی مراکز | کارایی/ایمنی نسبتاً پایینتر |
| PUVA | مقاومها، درگیری کف دستوپا | پس از مصرف/حمام پسورالن + UVA | اثر قویتر در برخی فنوتیپها | تهوع، فوتوکراتیت؛ افزایش ریسک NMSC با دوز تجمعی |
درمانهای سیستمیک غیر بیولوژیک
متوترکسات درمان خط اول بسیاری از موارد متوسط تا شدید، بهویژه همراهی با آرتریت است. اثربخشی مناسب، هزینهٔ قابلقبول و تجربهٔ طولانی از مزیتهای آن است. پایش عملکرد کبد/خون و آموزش دقیق دربارهٔ مصرف هفتگی/مکمل اسیدفولیک ضروری است. سیکلوسپورین با اثر سریع برای کنترل حاد (مثلاً در اریترودرمی/چرکی یا پیش از گذار به گزینههای پایدار) استفاده میشود و بهدلیل نگرانهای کلیوی/فشاری، برای دورههای کوتاه مناسبتر است. آسیترتین (رتینوئید خوراکی) در ضخامت زیاد یا کف دستوپا مفید است؛ تراتوژن است و در زنان با پتانسیل باروری معمولاً انتخاب اول نیست. آپرملاست (مهارکنندهٔ PDE-4) گزینهای خوراکی با پروفایل ایمنی متفاوت است و در برخی بیماران با بیماری متوسط و عدم تحمل درمانهای کلاسیک مفید واقع میشود.
درمانهای بیولوژیک و هدفمند: TNF، IL-12/23، IL-23 و IL-17
با فهم عمیقتر پاتوفیزیولوژی، درمانهای بیولوژیک متعددی توسعه یافتهاند: مهارکنندههای TNF-α (آدالیمومب، اتanercept، اینفلکسیمب، سرتولیزومب)، مهارکنندههای IL-12/23 (اوستکینومب)، مهارکنندههای اختصاصی IL-23 (گوسلکومب، ریزانکیزومب، تیلدرانکیزومب) و مهارکنندههای IL-17A/گیرنده (سکینومب، ایکِزکیزومب، برودالومب). انتخاب بین اینها به شدت پوست/ناخن/پوست سر، حضور آرتریت، سرعت موردنیاز برای پاسخ، بیماریهای همراه (IBD، MS، خطر عفونت) و ترجیحات بیمار بستگی دارد. پیش از آغاز، غربالگری عفونتهای نهفته و بهروزرسانی واکسیناسیون توصیه میشود. در فرم چرکیِ ژنرالیزه جدیدتر، مهار IL-36 در برخی کشورها تأیید شده است؛ تصمیمگیری در این موارد به مراکز تخصصی واگذار میشود.
جدول ۳ — درمانهای سیستمیک و بیولوژیک: مکانیسم، کاربرد و پایش
| گروه | نمونهها | مکانیسم هدف | کاربرد بالینی | پایش/احتیاطهای کلیدی |
|---|---|---|---|---|
| متوترکسات | MTX هفتگی + فولیکاسید | ضدالتهاب/ضدتکثیر | بیماری متوسط–شدید، PsA | CBC، LFT، بارداری ممنوع؛ پرهیز از الکل زیاد |
| سیکلوسپورین | CsA | مهار ایمنی (Calcineurin) | فازهای حاد، اریترودرمی/چرکی | فشارخون، کراتینین؛ دورههای کوتاهمدت |
| آسیترتین | رتینوئید خوراکی | نرمالسازی کراتینوسیت | کف دستوپا، هیپرکراتوز | تراتوژن؛ لیپید/کبد؛ خشکی موکوز |
| آپرملاست | PDE-4 inhibitor | کاهش سیتوکینهای التهابی | بیماری متوسط/عدم تحمل دیگران | GI/وزن؛ تداخلات دارویی کمتر |
| TNF-α inhibitors | آدالیمومب، اینفلکسیمب، اتanercept | مهار TNF-α | پوست/مفصل، پاسخ نسبتاً سریع | TB/HBV؛ عفونت؛ احتیاط در CHF |
| IL-12/23 | اوستکینومب | مهار p40 | پوست/ناخن؛ فواصل تزریق طولانی | TB/HBV؛ پاسخ پایدار |
| IL-23 | گوسلکومب، ریزانکیزومب، تیلدرانکیزومب | مهار p19 | پوست/ناخن/کف دستوپا | TB/HBV؛ ایمنی کلی مناسب |
| IL-17 | سکینومب، ایکِزکیزومب، برودالومب | مهار IL-17A/گیرنده | پاکسازی سریع پلاکها/ناخن | کاندیدا؛ احتیاط در IBD |
مدیریت درگیریهای خاص: پوست سر، ناخن، چینها و تناسلی
در پوست سر، شامپوهای کراتولیتیک (سالسیلیکاسید/کتوکونازول در صورت همپوشانی سبوره) به کاهش پوسته کمک میکنند و لوسیون/فومهای استروئیدی/ویتامین D نفوذپذیرترند. در ناخنها، درمان دشوارتر است؛ ترکیبات موضعی (کلوبتازول لاکی، تازاروتن) درگیر، اما در بیماری متوسط تا شدید، درمان سیستمیک یا بیولوژیک اغلب لازم است. در چینها و تناسلی، ترکیبات لطیفتر (تاکرولیموس/پیمکرولیموس، استروئیدهای کلاس پایین در دورههای کوتاه) انتخاب میشود و توجه به عفونتهای ثانویه مهم است.
سبک زندگی و مراقبت روزمره: «روی پوست» و «خارج از پوست»
مرطوبکنندهها و بهداشت ملایم: محصولات بیعطر و ساده سد پوستی را ترمیم و خارش/سوزش را کم میکنند. دوش ولرم کوتاه، خشککردن با ضربههای ملایم و استفادهٔ سریع از کرم/پماد پس از استحمام توصیه میشود.
وزن سالم و فعالیت بدنی: کاهش وزن در افراد با BMI بالا شدت بیماری را کم و پاسخ به بیولوژیکها را بهتر میکند. تمرینات هوازی منظم علاوه بر اثرات قلبیـمتابولیک، به سلامت روانی کمک میکند.
ترک سیگار و اعتدال در الکل: هر دو با شدت بیشتر و پاسخ درمانی ضعیفتر مرتبطاند؛ ترک، بخشی از درمان است.
کاهش استرس و خواب کافی: استرس میتواند شعلهورکننده باشد. تکنیکهای آرامسازی، درمانهای شناختیـرفتاری و بهداشت خواب ارزشمندند.
پرهیز از تروماهای پوستی غیرضروری: اصلاح با احتیاط، پرهیز از خراشیدن و انتخاب لباسهای نرم میتواند پدیدهٔ کُبنر را محدود کند. محافظت معقول در برابر آفتاب (بدون سوختگی) مفید است.
پایش و ایمنی: قبل/حین درمان و واکسیناسیون
پیش از درمانهای سیستمیک باید برنامهٔ پایش/ایمنی تدوین شود: مرور واکسیناسیون (ترجیحاً تکمیل واکسنهای غیرفعال و در صورت نیاز زنده قبل از شروع ایمونوساپرسنها)، غربالگری سل/هپاتیت، بررسی بارداری در زنان سنین باروری و تعیین خطپایهٔ آزمایشگاهی برای پایشهای دورهای. آموزش بیمار دربارهٔ علائم هشدار عفونت، زمانبندی معاینهٔ پوست برای سرطانهای غیرملانومی (بخصوص پس از PUVA زیاد)، و تعاملات دارویی (مثلاً با متوترکسات) ضروری است.
نکات کلیدی پیش از درمان سیستمیک/بیولوژیک
- مرور واکسنها و تکمیل واکسیناسیونهای توصیهشده؛ پرهیز از شروع بیولوژیک تا دو هفته پس از واکسن زنده (طبق دستورالعملهای جاری).
- غربالگری سل نهفته (آزمون IGRA/PPD + رادیوگرافی قفسهٔ سینه) و درمان پیشگیرانه در صورت لزوم.
- غربالگری هپاتیت B/C و ارجاع در موارد مثبت؛ برنامهٔ نظارت با همکاری گوارش/عفونی.
- ارزیابی بارداری و مشاورهٔ پیشگیری؛ خودداری مطلق از متوترکسات/آسیترتین در بارداری.
- ثبت PASI/BSA/DLQI پایه و تعریف اهداف «پاسخ» برای ارزیابی سود–خطر در بازههای ۱۲–۱۶ هفتهای.
گروههای خاص: کودکان، سالمندان، بارداری و همراهیهای سیستمی
کودکان و نوجوانان
پسوریازیس در کودکان با پلاکهای ظریفتر و درگیری بیشتر صورت/پوست سر ممکن است دیده شود. مراقبت سد پوستی و درمانهای موضعی (استروئیدهای قدرت پایین/متوسط و ویتامین D) اساس مدیریت است. NB-UVB در مراکز مجرب و انتخابشده قابلاستفاده است. در موارد متوسط تا شدید یا با درگیری عملکردی/روانی، سیستمیکها و بیولوژیکها طبق اندیکاسیونهای سنی و با پایش دقیق مطرح میشوند.
سالمندان
همراهی بیماریهای قلبیـمتابولیک، نارسایی کلیه/کبد و چنددارویی تصمیمگیری را پیچیده میکند. انتخاب رژیمهای با پروفایل ایمنی بهتر و پایش نزدیک ضرورت دارد. مرطوبکنندهها و برنامههای سادهٔ موضعی اهمیت دوچندان دارند.
بارداری و شیردهی
NB-UVB و مراقبتهای موضعیِ انتخابشده ستون مدیریتاند. برخی بیولوژیکها برحسب سهماهه و ارزیابی خطر–فایده ممکن است بهصورت موردی بررسی شوند؛ اما داروهای تراتوژن (متوترکسات، آسیترتین) ممنوع هستند. هماهنگی با زنانوزایمان و برنامهٔ تغذیه/فولات توصیه میشود.
همراهی با آرتریت پسوریاتیک (PsA)
هر بیمار پوستی باید برای درد/تورم مفاصل، خشکی صبحگاهی، داکتیلیت (انگشت سوسیسی) و درد تاندونی غربال شود. در صورت مثبت بودن، ارجاع سریع به روماتولوژی و انتخاب درمانهایی با اثربخشی مشترک بر پوست و مفصل (مانند متوترکسات یا بسیاری از بیولوژیکها) اهمیت دارد. تأخیر در درمان با آسیب ساختاری مفصلی همراه است.
اشتباهات رایج بیماران (و راه اصلاح علمی)
- قطع زودهنگام درمان بهمحض بهبود ظاهری: پسوریازیس یک بیماری مزمن با الگوی نوسانی است؛ نگهدارندهٔ مناسب و ویزیتهای پیگیری، فرکانس شعلهوری را کم میکند.
- استفادهٔ طولانی از استروئید قوی در نواحی حساس: آتروفی/تلانژکتازی و ریباند بهدنبال دارد. راهحل: کلاس قدرت مناسب، دورهٔ محدود و گذار به ویتامین D/مهارکنندهٔ کالسینورین.
- نادیدهگرفتن سبک زندگی: وزن بالا و سیگار پاسخ درمانی را تضعیف میکنند. برنامهٔ کاهش وزن و ترک سیگار بخشی از نسخه است.
- خوددرمانی با داروهای گیاهی/نامعتبر: برخی حاوی استروئید/جیوهاند و عوارض جدی میدهند. فقط از محصولات با برچسب معتبر استفاده کنید.
- ترس از فوتوتراپی بهدلیل «اشعه»: NB-UVB با پروتکل استاندارد و پایش دوز تجمعی امن و مؤثر است؛ PUVA محدودیتهای بیشتری دارد و جایگاه خود را دارد.
- اتوـتروما (خراشیدن/کندن پوسته): پدیدهٔ کُبنر ضایعات جدید ایجاد میکند؛ ناخنها را کوتاه نگه دارید و از لباسهای نرم استفاده کنید.
- تکیهٔ صرف بر شامپو در درگیری پوست سر: لوسیون/فومهای دارویی به همراه کراتولیتیک و گاهی سیستمیک لازم است.
- شروع/قطع خودسرانهٔ سیستمیکها: متوترکسات هفتگی است نه روزانه؛ خطای دوز میتواند خطرناک باشد. هر تغییر باید زیر نظر پزشک باشد.
- بیتوجهی به سلامت روان: افسردگی/اضطراب شایع است؛ گفتوگو و ارجاع به خدمات روانشناختی بخشی از مراقبت جامع است.
- بیتوجهی به واکسیناسیون: قبل از بیولوژیکها واکسنها را بهروز کنید؛ برنامهٔ واکسیناسیون را با تیم درمان مرور کنید.
- امید به «یک داروی معجزهگر برای همیشه»: اغلب نیاز به راهبرد ترکیبی و تنظیمات دورهای است؛ هدف، کنترل پایدار و کیفیت زندگی بهتر است.
جمعبندی
پسوریازیس بیماریای مزمن، چندوجهی و قابلکنترل است. با ارزیابی استاندارد شدت و فنوتیپ، انتخاب درمان بر اساس اهداف فردی، پایش ایمنی و توجه به سبک زندگی، میتوان به کنترل پایدار و بهبود معنادار کیفیت زندگی دست یافت. واقعگرایی در انتظارات، گفتوگوی شفاف بیمار–پزشک و استفادهٔ هوشمندانه از ترکیب درمانها، شالودهٔ موفقیت است.
