این مطلب صرفاً آموزشی است و جایگزین معاینه و توصیهٔ اختصاصی پزشک نیست. تصمیم برای هر اقدام تشخیصی یا درمانی در حوزهٔ آسم، آلرژی و ایمونولوژی باید پس از ارزیابی حضوری، مرور گزینهها/ریسکها/مزایا و امضای رضایت آگاهانه انجام شود. در صورت مشاهدهٔ علائم هشدار مانند حملهٔ آسم شدید (تنگی نفس پیشرونده، ناتوانی در صحبت کردن جملات کامل، استفاده از عضلات فرعی تنفسی، کبودی)، آنافیلاکسی (کهیر منتشر، تورم زبان/حنجره، خسخس یا تنگی نفس، افت فشار/سنکوپ، تهوع/استفراغ شدید بعد از مواجهه با آلرژن)، کهیر و تورم سریع صورت/لبها با اختلال تنفس یا بلع، درد قفسه سینه یا تنگی نفس شدید، تب بالا با سرفهٔ چرکی یا خوندار، گیجی یا کاهش سطح هوشیاری، یا هر واکنش شدید پس از تزریق دارو/واکسیناسیون، فوراً از اپینفرین خودتزریق (در صورت تجویز قبلی) استفاده کنید و به اورژانس مراجعه کنید.
خلاصهٔ اجرایی (برای خوانندهٔ غیرپزشک)
- آنافیلاکسی یک واکنش آلرژیکِ سیستمیک و سریعالوقوع است که میتواند جانتهدیدکننده باشد؛ تأخیر در اپینفرین مهمترین عاملِ قابلپیشگیریِ پیامد بد است.
- همیشه منتظر «کهیر» نمانید؛ آنافیلاکسی میتواند بدون علائم پوستی رخ دهد، بهویژه در دارویی/نیش حشرات.
- نشانههای کلیدی: خسخس/تنگی نفس یا گرفتگی گلو، افت فشار/سنکوپ، تورم زبان/حنجره، تهوع/استفراغ/دلپیچه شدید پس از مواجههٔ احتمالی با آلرژن.
- اقدام فوری شامل: اپینفرینِ داخلعضله در بخشِ بیرونیِ ران، وضعیتدهی مناسب، تماس با اورژانس، اکسیژن و مایعات و پایش؛ آنتیهیستامین و استروئید فقط درمان کمکیاند.
- پس از بهبود، ارجاع به متخصص آلرژی برای شناسایی محرک، آموزش استفاده از خودتزریق اپینفرین، برنامهٔ اقدام مکتوب و در موارد مناسب، ایمنوتراپی آلرژن (مثلاً برای نیش حشرات) ضروری است.
تعریف و اهمیت بالینی
«آنافیلاکسی» یک سندرم بالینی ناگهانی و بهسرعت پیشرونده است که بهدنبال فعالسازی گستردهٔ سلولهای ماست (mast cells) و بازوفیل رخ میدهد و با درگیری چند دستگاه بدن (پوست/مخاط، تنفسی، قلبیعروقی و گوارشی) شناخته میشود. ویژگی خطرناک آن، احتمال اختلال راه هوایی، اسپاسم برونشها، و ناپایداری همودینامیک است. از آنجا که تشخیص و درمان باید در دقائق نخست انجام شود، آشنایی با الگوهای هشدار و اقدامهای استاندارد، برای بیماران، خانوادهها، مدارس، محیطهای ورزشی و کلینیکها حیاتی است.
میزان بروز و مرگومیر آنافیلاکسی در جهان رو به افزایش گزارش شده است؛ بخشی از این افزایش ناشی از شناسایی بهتر، تغییرات الگوهای تغذیه/دارویی، و مواجههٔ بیشتر با عوامل محیطی است. هرچند مرگ ناشی از آنافیلاکسی نسبتا نادر است، ولی پیامدهای شدید در حضور برخی عوامل خطر (آسم کنترلنشده، تأخیر در اپینفرین، سن بالاتر، بیماریهای قلبی-عروقی، مصرف بتابلاکر/مهار ACE، و اختلالات ماستسل) محتملتر میشود.
محرکها و همعوامل
گروههای اصلی محرک
محرکهای آنافیلاکسی بهطور کلاسیک به چهار دستهٔ عمده تقسیم میشوند: (۱) غذاها (مانند بادامزمینی، مغزدانهها، شیر، تخممرغ، ماهی/میگو، گندم و کنجد)؛ (۲) داروها (آنتیبیوتیکها—بهویژه بتالاکتامها—داروهای بیهوشی و ضد درد، عوامل بیولوژیک، مواد حاجب)؛ (۳) نیش حشرات زنبوری (زنبورعسل/زنبورقرمز/هورنت) و مورچهٔ آتشین در برخی مناطق؛ (۴) لاتکس طبیعی. در بخشی از موارد، علت مشخص نمیشود و برچسب «آنافیلاکسی ایدیوپاتیک» بهکار میرود؛ بااینحال جستجوی منظم برای علل پنهان مانند سندرم آلفا-گال (حساسیت تأخیری به گوشت پستانداران)، آنافیلاکسی وابسته به ورزش و غذا (FDEIA) یا اختلالات ماستسل اهمیت دارد.
همعوامل (Cofactors) که آستانه را کاهش میدهند
الکل، مصرف همزمان NSAIDها، عفونتهای ویروسی، بیخوابی و خستگی، استرس، گرما یا سرما، قاعدگی، و فعالیت بدنی میتوانند آستانهٔ بروز آنافیلاکسی را پایین بیاورند یا شدت واکنش را افزایش دهند. شناسایی و کنترل همعوامل در کنار پرهیز از محرک اصلی، راهبرد کلیدیِ پیشگیری است؛ برای نمونه، در FDEIA ارتباط زمانیِ غذا (مثلاً گندم/اُمگا-۵ گلیادین) با ورزش، برای القا ضروری است و مدیریت شامل فاصلهگذاری زمانیِ مناسب و برنامهٔ خودحمایتی است.
پاتوفیزیولوژی به زبان ساده
در بسیاری از موارد، آنافیلاکسی «IgE-واسطه» است: آلرژن به IgE متصل روی سطح ماستسلها و بازوفیلها قلاب میشود، «اتصال متقاطع» گیرندهٔ FcεRI رخ میدهد و سلولها واسطههای از پیش ساخته (هیستامین، تریپتاز) و واسطههای نوساخته (لوکوترینها، پروستاگلاندینها) را آزاد میکنند. این واسطهها موجب اتساع عروق و افزایش نفوذپذیری (تورم/افت فشار)، انقباض عضلهٔ صاف راههای هوایی (خسخس/تنگی نفس)، و تحریک اعصاب حسی (خارش، کهیر) میشوند.
در کنار مسیر کلاسیک IgE، مکانیسمهای «غیر IgE» هم وجود دارد: فعالسازی مستقیم ماستسل توسط برخی داروها از طریق گیرندهٔ MRGPRX2 (برای نمونه با بعضی فلوروکینولونها، مورفین و وانکومایسین)، فعالسازی مکمل (مثلاً در واکنشهای CARPA به برخی نانوذرات/مواد حاجب) یا مسیرهای نامشخص. از نگاه درمانی، نکتهٔ مشترک و حیاتی یکسان است: اپینفرین داخلعضله در فاز اولیه مسیرهای همودینامیک و برونشها را تثبیت میکند، مستقل از اینکه مکانیسم IgE باشد یا نه.
شناخت الگوهای هشدار: همهچیز فقط «کهیر» نیست
آنافیلاکسی میتواند با طیفی از علائم ظاهر شود. شایعترینها شامل کهیر/خارش/فلاشر، تورم لب/زبان/حنجره (آنژیوادم)، خسخس/تنگی نفس/گرفتگی گلو/دشواری بلع یا صحبت، افت فشار/منگی/سنکوپ، دلپیچه/تهوع/استفراغ/اسهال، و احساس «هول/فرو افتادن» ناگهانی است. در مواجهه با دارو یا نیش، مواردی از آنافیلاکسی بدون علائم پوستی گزارش میشود؛ بنابراین، اتکای صرف به کهیر خطرناک است. در کودکان، تظاهر با بیقراری، چسبیدن به والدین، رنگپریدگی یا استفراغِ مکرر نیز میتواند سرنخ باشد.
نکتهٔ مهم دیگر «زمانبندی» است: علائم معمولاً ظرف چند دقیقه تا یکی دو ساعت پس از مواجهه آغاز میشوند؛ هرچه شروع سریعتر باشد، شدت بالقوه بیشتر است. در غذاها، درگیری گوارشی (دلپیچه، استفراغ مکرر) بههمراه علائم تنفسی/گردشی اهمیت مییابد. در نیش حشرات، سنکوپ، احساس مرگ قریبالوقوع، و افت فشار میتواند غالب باشد. در داروها—بهویژه هنگام بیهوشی—نظارت دقیق علائم حیاتی و افزایش ناگهانی مقاومت راه هوایی یا افت فشار خون هشداردهنده است.
تشخیص بالینی و معیارها
تشخیص آنافیلاکسی اساساً بالینی است و نباید منتظر نتایج آزمایشگاهی ماند. دو مجموعه معیار رایج و معتبر، «NIAID/FAAN» و «WAO» هستند که هر دو بر تشخیص سریع و طیف تظاهرات بالینی تأکید میکنند. تفاوتهای ظریف این معیارها در جدول زیر خلاصه شده است؛ پیام کلیدی برای خط مقدم این است که در صورت شک قوی، اپینفرین را بهموقع تزریق کنید—زیان تأخیر بسیار بیشتر از تزریقِ بیموردِ نادر است.
مقایسهٔ فشردهٔ معیارهای تشخیصی (NIAID/FAAN در برابر WAO)
| حوزه | معیارهای NIAID/FAAN (سه مسیر محتمل) | معیارهای WAO (تأکیدهای کلیدی) | نکتهٔ بالینی |
|---|---|---|---|
| آغاز و الگوی درگیری | شروع حاد با درگیری پوست/مخاط + (دستکم یکی از) تنفسی یا افت فشار؛ یا درگیری دو دستگاه پس از مواجههٔ محتمل؛ یا افت فشار پس از مواجههٔ شناختهشده | تأکید بر اینکه افت فشار، برونکواسپاسم یا درگیری حنجره پس از مواجههٔ محتمل میتواند حتی بدون علائم پوستی آنافیلاکسی باشد | نباید به «کهیر» بهعنوان شرط لازم وابسته بود |
| نقش علائم گوارشی | «گوارشی مداوم» میتواند یکی از دستگاههای درگیر در معیار دوم باشد | اهمیت علائم گوارشی عمدتاً در زمینهٔ آلرژی غذایی است؛ بهتنهایی کافی نیست مگر همراه با سایر درگیریها | در غذاها، تهوع/استفراغ مکرر با علائم تنفسی/گردشی اهمیت بیشتری دارد |
| درگیری قلبی-عروقی | افت فشار سیستولیک یا علائم شوک نسبت به سن/خط پایه، معیار قوی | همانند؛ تأکید بر افت نسبی فشار (کاهش >۳۰٪) نیز راهگشاست | در سالمندان/بیماران قلبی، نشانهها ممکن است نامعمول باشد |
| پوست/مخاط | در اکثر موارد درگیر، اما غیراجباری | غیراجباری؛ نبود کهیر آنافیلاکسی را نفی نمیکند | در دارویی/نیش، «بدون کهیر» محتملتر است |
اقدام فوری: از صحنهٔ حادثه تا اورژانس
محور درمان آنافیلاکسی «شروع بدون تأخیر اپینفرین داخلعضله» است؛ همهٔ اقدامات دیگر—هرچند مفید—کمکیاند و نباید جایگزین اپینفرین شوند. همزمان، وضعیتدهی صحیح بیمار، پایش، اکسیژن، و مایعدرمانی (در صورت افت فشار) باید اجرا شود. آنتیهیستامینها خارش/کهیر را میکاهند اما راه هوایی یا فشار خون را پایدار نمیکنند؛ کورتیکواستروئیدها برای پیشگیری از فاز دوم (دو فازی) شواهد قطعی ندارند و بهصورت «گزینهٔ کمکی» در شرایط انتخابی در نظر گرفته میشوند. در تنگی نفس و خسخس، برونکودیلاتور استنشاقی افزوده میشود؛ اگر برونکواسپاسم غالب است و پاسخ ناکافی است، ارزیابی همزمان برای آسم شدید لازم است.
چکلیست اقدام فوری در آنافیلاکسی (قابلچاپ برای کیف/مدرسه/محیط کار)
- کار را متوقف کنید؛ بیمار را در وضعیت خوابیدهٔ طاقباز با بالابردن پاها قرار دهید (در بارداری: پهلوی چپ). از نشاندن یا ایستادن ناگهانی اجتناب کنید.
- اپینفرین را بیدرنگ بهصورت داخلعضله در بخش بیرونی ران تزریق کنید؛ اگر به خودتزریق دسترسی دارید، طبق دستور دستگاه عمل کنید. در صورت تداوم علائم، هر ۵–۱۰ دقیقه میتوان تکرار کرد.
- با اورژانس تماس بگیرید؛ منبع محرک را قطع کنید (خوردن/تزریق/نیش)، حلقه/کمربند تنگ را باز کنید و بیمار را تنها نگذارید.
- اکسیژن با جریان بالا (در صورت دسترسی)، پایش نبض/فشار/اشباع اکسیژن، و در افت فشار، سرم کریستالوئید داخلوریدی بدهید.
- برونکودیلاتور استنشاقی برای خسخس، و آنتیهیستامین برای کهیر/خارش بهعنوان درمان کمکی؛ انتقال به مرکز درمانی برای پایش خطر فاز دو فازی و ارزیابی تخصصی.
الگوریتم اقدام فوری: پیشبیمارستانی و در اورژانس
| گام | پیشبیمارستانی (بیمار/همراه/امداد) | اورژانس/بیمارستان | نکتهٔ ایمنی |
|---|---|---|---|
| ۱. تشخیص سریع | شک بالینی بر اساس الگوی علائم پس از مواجههٔ محتمل | تأیید بالینی؛ تأخیر برای آزمایش ممنوع | نبود کهیر هرگز آنافیلاکسی را رد نمیکند |
| ۲. اپینفرین IM | خودتزریق/تزریق IM در ران، تکرار در صورت نیاز | ادامهٔ دوزهای IM؛ در صورت عدم پاسخ، مسیر وریدی در مراقبتهای ویژه | تزریق در بخش بیرونی ران جذب بهینه دارد |
| ۳. وضعیتدهی/اکسیژن | خوابیدهٔ طاقباز با پاهای بالا؛ اکسیژن اگر موجود | اکسیژن با جریان بالا، آمادهسازی برای راه هوایی دشوار در درگیری حنجره | از نشاندن/ایستادن ناگهانی اجتناب کنید؛ خطر کلاپس |
| ۴. مایعات وریدی | — | کریستالوئید ایزوتونیک حجم بالا در افت فشار | هیپوولمی نسبی/مطلق ناشی از اتساع عروقی را جبران کنید |
| ۵. درمان کمکی | برونکودیلاتور استنشاقی در خسخس | برونکودیلاتور، آنتیهیستامین H1 (± H2)، کورتیکواستروئید انتخابی | اینها جایگزین اپینفرین نیستند |
| ۶. موارد مقاوم | — | گلوکاگون در مصرف بتابلاکر، وازوپرسور در شوک مقاوم، تیم راه هوایی | پایش مداوم ECG/SpO₂/فشار |
| ۷. پایش/ترخیص | انتقال به مرکز درمانی | پایش برای فاز دو فازی؛ آموزش و نسخهٔ خودتزریق هنگام ترخیص | زمان مشاهده بر اساس خطر فردی تنظیم میشود |
اپینفرین: دوز، مسیر، زمانبندی
اپینفرین (آدرنالین) درمان خط اول آنافیلاکسی است. مسیر ارجح در فاز نخست، داخلعضله (IM) در بخش بیرونی ران است؛ این مسیر جذب سریع و پایدار دارد و از عوارض بالقوهٔ مسیرهای دیگر میکاهد. دوز وزنمبنا برای IM، معمولاً 0.01 mg/kg از محلول 1 mg/mL (۱:۱۰۰۰) است؛ سقف دوز برای بزرگسالان معمولاً 0.5 mg در هر نوبت و برای کودکان بر اساس وزن تنظیم میشود. در صورت تداوم علائم، دوز میتواند هر ۵ تا ۱۰ دقیقه تکرار شود. در شوک مقاوم/نارسایی تنفسی با تهدید راه هوایی، پس از چند دوز IM ناموفق، ارزیابی برای تزریق وریدیِ تیتریشده در محیطهای مراقبت ویژه انجام میشود.
دوزهای متداول خودتزریق اپینفرین بر پایهٔ وزن
| وزن بیمار | دوز دستگاه خودتزریقِ مناسب | یادداشتهای اجرایی |
|---|---|---|
| ۷٫۵ تا ۱۵ کیلوگرم | ۰٫۱ میلیگرم (در کشورهایی که موجود است) | در نبودِ دوز ۰٫۱، طبق نظر متخصص ممکن است ۰٫۱۵ میلیگرم توصیه شود |
| ۱۵ تا ۳۰ کیلوگرم | ۰٫۱۵ میلیگرم | همواره دستگاه را در دسترس نگه دارید؛ آموزش والد/مدرسه |
| ≥ ۳۰ کیلوگرم | ۰٫۳ میلیگرم | حمل دو دوز توصیه میشود؛ تکرار در ۵–۱۰ دقیقه اگر علائم باقیست |
| ≥ ۶۰ کیلوگرم (در برخی راهنماها) | ۰٫۵ میلیگرم (در کشورهایی که موجود است) | انتخاب دوز بالاتر برای افراد سنگینوزن میتواند مناسب باشد |
آموزش عملیِ استفاده از خودتزریق، آشنایی با محل تزریق (بخش بیرونی ران از میان لباس نازک قابلتزریق است)، زمانِ نگهداشتن دستگاه پس از تزریق طبق دستور کارخانه، نحوهٔ دفع ایمن و هشدارهای ایمنی (پرهیز از تزریق تصادفی به انگشت) بخشی از برنامهٔ ترخیص است. توصیهٔ کلی، حمل دو دوز برای هر فرد در معرض خطر است؛ برخی واکنشها نیازمند دوز دوم خواهند بود.
درمانهای کمکی و نقش آنها
آنتیهیستامینها (H1 ± H2): خارش و کهیر را تسکین میدهند، اما تأثیری بر انسداد راههای هوایی یا افت فشار ندارند؛ بنابراین هرگز نباید جایگزین اپینفرین شوند. کورتیکواستروئیدها: شواهد قاطعی برای پیشگیری از واکنش دو فازی وجود ندارد؛ میتوانند در برخی سناریوها بهعنوان درمان کمکی بهکار روند، اما نباید تجویز آنها موجب تأخیر در اپینفرین شود. برونکودیلاتورهای استنشاقی: در برونکواسپاسم (خسخس) مفیدند، بهویژه اگر آسم زمینهای همزمان باشد. مایعدرمانی: بهدلیل اتساع عروقی و نشت پلاسمایی، کریستالوئید ایزوتونیک با حجم کافی برای تثبیت گردش خون ضروری است. گلوکاگون: در بیمارانی که بتابلاکر مصرف میکنند و به اپینفرین پاسخ نمیدهند، گلوکاگون (بهعنوان وازواینوتروپ مستقل از گیرندهٔ بتا) میتواند مؤثر باشد؛ تهوع/استفراغ از عوارض محتمل است و پایش لازم است.
واکنش دو فازی و پایش پس از حادثه
«واکنش دو فازی» عود علائم پس از فروکش اولیه بدون مواجههٔ مجدد است. احتمال آن در مجموع پایین است، اما در صورت تأخیر در اپینفرین، شدت اولیهٔ بالا، نیاز به چند دوز اپینفرین، یا وجود آسمِ کنترلنشده و سایر عوامل خطر افزایش مییابد. مدتِ پایش پس از بهبود باید بر اساس پروفایل ریسک فردی تنظیم شود: موارد خفیفِ بهخوبی پاسخداده میتوانند با بازهٔ کوتاهتری پایش و ترخیص شوند؛ در موارد متوسط/شدید یا با ریسک بالا، پایش طولانیتر (مثلاً ۶ تا ۱۲ ساعت یا بیشتر) معقول است. ثبت دقیق زمانها، درمانها و علائم، برای پیگیری و آموزش بعدی اهمیت دارد.
اندازهگیری تریپتاز سرم (۱–۳ ساعت پس از شروع علائم) میتواند فعالسازی ماستسل را مستند کند، هرچند نتیجهٔ طبیعی، آنافیلاکسی را نمیکند. سنجش «تریپتاز پایه» در روزهای بعد به افتراق اختلالات ماستسل (مثلاً ماستوسیتوز یا تریپتاسمی ارثی) کمک میکند و در آنافیلاکسیهای شدید/ابدیوپاتیک توصیه میشود.
تشخیصهای افتراقی مهم
چند وضعیت میتواند «شبهآنافیلاکسی» جلوه کند و افتراق برای پرهیز از درمان نامتناسب مهم است. در شک قوی به آنافیلاکسی، نباید بهدلیل ترس از «اشتباه» اپینفرین را به تأخیر انداخت؛ اما در پی تثبیت، ارزیابی افتراقی دنبال میشود.
جدول افتراق آنافیلاکسی از علل شایع مشابه
| اختلال | ویژگیهای کلینیکی | نکات افتراقی | پاسخ به درمان |
|---|---|---|---|
| سنکوپ/واساوگال | شروع پس از درد/ترس؛ رنگپریدگی، تعریق سرد، برادیکاردی | فاقد کهیر/خارش؛ بهبود سریع با درازکشیدن | به مایعات و وضعیتدهی پاسخ میدهد؛ اپینفرین لازم نیست |
| حملهٔ آسم بدون آلرژی سیستمیک | خسخس/تنگی نفس بدون افت فشار/کهیر | تاریخچهٔ آسم؛ عدم درگیری پوست/گوارش | به برونکودیلاتور و استروئید پاسخ میدهد؛ اپینفرین در آسم بسیار شدید ممکن است کمک کند |
| اختلال طناب صوتی (VCD/EILO) | صدای کشیدهٔ دمی، احساس گلوگرفتگی | اشباع اکسیژن طبیعی، عدم افت فشار | تمرینات تنفسی/گفتاردرمانی؛ اپینفرین معمولاً بیاثر |
| سکومبروئید/هیستامین ماهی | فلاشینگ/سردرد/کهیر پس از ماهی مانده | چند نفر همزمان بیمار میشوند؛ عدم نیاز به IgE | آنتیهیستامین مؤثر؛ اپینفرین در موارد شدید |
| سندروم کارسینوئید/فئوکروموسیتوما | فلاشینگ/تاکیکاردی دورهای | الگوی مزمنتر، عدم ارتباط واضح با آلرژن | نیاز به ارزیابی اندوکرینولوژیک |
جمعیتهای خاص و موقعیتهای ویژه
کودکان
غذاها محرک غالب در کودکاناند. الگوی علائم ممکن است با بیقراری، چسبیدن به والدین یا استفراغ مکرر نمایان شود. آموزش به مراقبان مدرسه/مهد و داشتن «برنامهٔ اقدام فردی» با درج نام/وزن/دوز و نحوهٔ استفاده از خودتزریق، خطاها را کاهش میدهد. در نوزادان و خردسالان، تشخیص دشوارتر است و آستانهٔ اقدام باید پایینتر باشد.
بارداری
آنافیلاکسی در بارداری—هرچند نادر—میتواند برای مادر و جنین خطرناک باشد. اصول درمان مشابه است؛ اپینفرین IM در ران همچنان خط اول است. وضعیتدهی «پهلو به چپ» برای کاهش فشار رحم بر ورید اجوف لازم است. تیم زنان/زایمان باید درگیر شود و مانیتورینگ جنینی در اسرع وقت آغاز گردد.
سالمندان و بیماران قلبی-عروقی
وجود بیماریهای زمینهای قلبی-عروقی، مصرف بتابلاکر و مهارکنندهٔ ACE میتواند تظاهر را تغییر دهد و پاسخ به درمان را دشوار کند. تجویز اپینفرین همچنان ارجح است؛ سود آن در نجات راه هوایی و فشار خون، از ریسکهای احتمالی فراتر میرود. پایش دقیق ریتم و فشار خون و آمادهبودن برای مدیریت عوارض ضروری است. در مصرف بتابلاکر، گلوکاگون میتواند مفید باشد.
اختلالات ماستسل
ماستوسیتوز سیستمیک یا تریپتاسمی ارثی (HαT) خطر واکنشهای شدیدتر را افزایش میدهد؛ در این افراد، برنامهٔ کیفیِ پیشگیری (پرهیز از محرکها/همعوامل)، حمل همیشگی دو دوز خودتزریق، و در صورت وجود آلرژی به نیش حشرات، ایمنوتراپی آلرژن با دوز کامل و طولانیتر اهمیت دوچندان دارد.
محیطهای پزشکی و بیهوشی
در اور/اتاق عمل، داروهای بیهوشی، آنتیبیوتیکها، کلروهگزیدین و لاتکس از محرکهای شایعاند. افت فشار ناگهانی، برونکواسپاسم مقاوم، یا کهیر/فلاشینگ حین بیهوشی باید زنگ خطر باشد. نمونهگیری تریپتاز حین حادثه و ارجاع برای ارزیابی آلرژیک (تست پوستی/IgE اختصاصی به عوامل درگیر) در زمان مناسب پس از رویداد، از تکرار خطر در جراحیهای بعدی میکاهد.
پیشگیری: از پرهیز هوشمند تا ایمنوتراپی
پرهیز کورکورانه از گروههای غذایی گسترده توصیه نمیشود؛ پرهیز باید بر پایهٔ تشخیص مستند باشد تا خطر سوءتغذیه و کاهش کیفیت زندگی ایجاد نشود. در آلرژی به نیش حشرات، ایمنوتراپی آلرژن (تزریقی) درمانی اثباتشده برای کاهش خطر آنافیلاکسی در مواجهههای بعدی است. در آلرژیهای دارویی، راهبرد شامل اجتناب، برچسبگذاری دقیق پرونده، و در موارد منتخب و تحت نظر، دسیسنستایزیشن است. همراهسازیِ کنترل آسم، مدیریت رینیت آلرژیک، و اجتناب از همعوامل (الکل/NSAID در برخی بیماران) احتمال رویداد را کاهش میدهد.
ابزارهای خودمراقبتی شامل آموزش تشخیص علائم زودرس، تمرین عملی با دستگاه آموزشی خودتزریق، حمل کارت/دستبند هشدار پزشکی، و نگهداری دستگاهها در شرایط دمایی مناسباند. تاریخ انقضای خودتزریقها را پیگیری کنید و پس از مصرف/انقضا جایگزین نمایید. دستگاهها را از گرمای شدید/یخزدگی محافظت کنید.
مدیریت پس از ترخیص: برنامهٔ اقدام فردی
هر بیماری که آنافیلاکسی را تجربه میکند باید با برنامهای مکتوب ترخیص شود که شامل: (۱) تشخیص و محرک/محرکهای احتمالی، (۲) دستور دقیق استفاده از خودتزریق (چه زمانی، چگونه، چهوقت دوز دوم)، (۳) شمارههای تماس اضطراری، (۴) توصیه برای حمل همیشگی دو دوز، (۵) زمانبندی مراجعهٔ تخصصی برای ارزیابی آلرژی و بررسی نیاز به ایمنوتراپی، (۶) توصیههای پیشگیری از همعوامل مرتبط. برای مدارس/محیط کار، نسخهٔ کوتاه و تصویری از طرح اقدام مفید است.
آموزش جامعه و محیطهای پرخطر
در مدارس، مهدکودکها، باشگاهها و رستورانها، آموزش شناسایی آنافیلاکسی و اجرای «پروتکل اپینفرین اول» میتواند نجاتبخش باشد. تدوین رویهٔ پذیرش دانشآموزان در معرض خطر با ذخیرهٔ دستگاههای خودتزریق «بدون نام» (در چارچوب قوانین هر کشور) و آموزش کارکنان، زمان پاسخ را کاهش میدهد. در محیطهای پزشکی، داشتن «سِت آنافیلاکسی» آماده و تمرین دورهای تیم، خطاهای رایج (تأخیر در اپینفرین، مسیر اشتباه تزریق، وضعیتدهی نادرست) را کاهش میدهد.
نکات کلیدی ایمنی و خطاهای رایج
سه خطای پرتکرار عبارتاند از: (۱) تأخیر در اپینفرین به امید پاسخ به آنتیهیستامین/بتاآگونیست، (۲) تزریق زیرجلدی یا در محل نامناسب—که جذب را کند میکند، (۳) نشاندن/ایستاندن بیمار دقایقی پس از بهبود ظاهری—که میتواند به کلاپس منجر شود. پیشگیری از این خطاها نیازمند آموزش ساده، چکلیست و تمرین است.
پرسشهای پژوهشی و شکافهای دانشی
با وجود راهنماهای قوی، پرسشهای مهمی باز است: بهترین استراتژیِ پایش برای پیشگیری از واکنشهای دو فازی چیست و چه نشانگرهایی (تریپتاز پویا، پروفایل دیجیتال علائم) ارزش پیشبینی دارند؟ جایگاه دوزهای ۰٫۵ میلیگرم خودتزریق در افراد با وزن بالا در کاهش نیاز به دوز دوم چیست؟ چگونه میتوان مداخلات آموزشیِ کمهزینه را در مدارس/رستورانها فراگیر کرد؟ و بالاخره، در آنافیلاکسیهای ایدیوپاتیک، سهم اختلالات ماستسل خُردفنوتیپی چقدر است و چه بیومارکرهایی به شناسایی آنها کمک میکند؟ پاسخ به این پرسشها میتواند بار آنافیلاکسی را در سطح جمعیت کاهش دهد.
جمعبندی
آنافیلاکسی رویدادی سریع و بالقوه کشنده است، اما با «شناخت الگوهای هشدار» و «اقدام بدون تأخیر» میتوان از بسیاری پیامدهای بد پیشگیری کرد. اصولی که باید در ذهن بماند سادهاند: اپینفرین، وضعیتدهی صحیح، تماس با اورژانس، و پایش. پس از عبور از مرحلهٔ حاد، پیشگیری هدفمند شامل شناسایی محرک/همعوامل، آموزش، حمل دو دوز خودتزریق، و در موارد منتخب، ایمنوتراپی، احتمال رویدادهای بعدی را بهطور معناداری کاهش میدهد. پاسخ افراد به درمانها متفاوت است؛ تصمیمگیری مشترک، آموزش مستمر و پیگیری تخصصی، سنگبنای مراقبت ایمن و مؤثر است.
منابع انگلیسی معتبر برای مطالعهٔ بیشتر
World Allergy Organization. Anaphylaxis Guidance 2020 (PDF)
EAACI Guidelines on Anaphylaxis: 2021 Update (PDF)
AAAAI/ACAAI. Anaphylaxis: A Practice Parameter Update (2020) (PDF)
Resuscitation Council UK. Emergency Treatment of Anaphylaxis (2021) (PDF)
