این مطلب صرفاً آموزشی است و جایگزین معاینه و توصیهٔ اختصاصی پزشک نیست. تصمیم برای هر اقدام درمانی در حوزهٔ ریه و دستگاه تنفسی باید پس از ارزیابی حضوری، مرور گزینهها/ریسکها/مزایا و امضای رضایت آگاهانه انجام شود. در صورت مشاهدهٔ علائم هشدار مانند تنگینفس شدید یا پیشرونده، کبودی لبها یا انگشتان، درد قفسه سینه، سرفهٔ خونی، تب بالا با لرز یا علائم عفونت کنترلنشده، کاهش سطح هوشیاری یا گیجی، خسخس شدید یا «سینهٔ خاموش» (کاهش صداهای تنفسی)، کاهش اشباع اکسیژن، وقفههای تنفسی در خواب، علائم احتمالی آمبولی ریه (تنگینفس ناگهانی، درد پلورتیک، سنکوپ یا تورم یکطرفهٔ ساق)، یا واکنش آنافیلاکسی، فوراً به مراکز درمانی مراجعه کنید.
چرا «ذاتالریه» اهمیت دارد؟ تعریف و پیامدها
ذاتالریه (پنومونی) عفونت پارانشیم ریه است که با التهابی فعال در آلوئولها و فضای بینابینی همراه میشود و معمولاً با علائمی مانند سرفه، تب، تنگینفس و درد قفسه سینه (اغلب پلورتیک) بروز میکند. پنومونی میتواند خفیف و قابلمدیریت در منزل باشد یا به سرعت به نارسایی تنفسی و سپسیس منجر شود. در کودکان خردسال، سالمندان، بیماران دارای بیماریهای مزمن (قلبی–ریوی–کلیوی–کبدی)، نقص ایمنی، بارداری و مصرفکنندگان برخی داروها، خطر عوارض و مرگومیر بیشتر است. علاوه بر بار مستقیم بیماری، پنومونی منبع شایع بستری، مصرف آنتیبیوتیک، هزینههای سلامت و ازکارافتادگی است.
طبقهبندی بالینی: از جامعه تا بیمارستان و لولهگذاری
درک نوع پنومونی برای انتخاب آزمایشها و درمان تجربی حیاتی است. در عمل بالینی، چهار دستهٔ پرکاربرد تمایز داده میشوند: پنومونی اکتسابی از جامعه (CAP)، پنومونی بیمارستانی (HAP)، پنومونی وابسته به ونتیلاتور (VAP) و پنومونی مرتبط با آسپیراسیون. تمایزها بر مبنای محل اکتساب، زمان شروع علائم نسبت به بستری/تهویه، و فاکتورهای خطر پاتوژنهای مقاوم است. هر کدام الگوهای میکروبی، راهبردهای تشخیصی و نسخهٔ درمانی ویژهٔ خود را دارند.
انواع رایج پنومونی و پیامدهای عملی
| نوع پنومونی | تعریف عملی | پاتوژنهای غالب | پیامد برای ارزیابی/درمان |
|---|---|---|---|
| CAP | شروع در جامعه یا ≤ 48 ساعت اول بستری | استرپتوکوک پنومونیه، هموفیلوس آنفلوانزا، پاتوژنهای آتیپیک (مایکوپلاسما، کلامیدوفیلا، لژیونلا)، ویروسهای تنفسی | تصویربرداری قفسه سینه، آنتیبیوتیک تجربی استاندارد؛ بررسی ریسکهای MRSA/پسودوموناس در افراد منتخب |
| HAP | شروع ≥ 48 ساعت پس از بستری (بدون لولهگذاری) | گرممنفیهای بیمارستانی (پسودوموناس، انتروباکتریاسه)، استافیلوکوک اورئوس (گاهی MRSA) | کشتهای تشخیصی و درمان تجربی پوششدهندهٔ پاتوژنهای مقاوم بر اساس ریسک محلی/فردی |
| VAP | شروع ≥ 48–72 ساعت پس از لولهگذاری تراشه | پاتوژنهای مقاوم مرتبط با مراقبتهای ویژه | نمونهگیری از راههای تحتانی (اندوتراکئال)، راهبردهای پیشگیری VAP و درمان هدفمند |
| مرتبط با آسپیراسیون | استنشاق محتویات گوارشی/دهانی | فلور دهانی–بینی، گرممنفیها؛ آناروبها در آبسه/امپیم | پرهیز از پوشش وسیع آناروبها مگر شواهد آبسه/امپیم؛ اصلاح عوامل آسپیراسیون |
علائم، نشانهها و تشخیص افتراقی
شایعترین شکایتها شامل تب/لرز، سرفه (خشک یا همراه خلط)، تنگینفس، درد پلورتیک، خستگی و کاهش اشتهاست. در سالمندان، تظاهر میتواند غیرتیپیک (گیجی، بیاشتهایی، سقوط) باشد. معاینه ممکن است ترکراکِل، کاهش صداهای تنفسی موضعی، تاکیکاردی/تاکیپنه و نشانههای استرس تنفسی را نشان دهد. افتراقهای مهم شامل نارسایی قلبی (ادم ریه)، آمبولی ریه، COPD/آسم تشدیدی، COVID-19/آنفلوانزا، پلوریت و بدخیمی است. نکتهٔ کلیدی این است که تشخیص قطعی پنومونی معمولاً ترکیبی از بالین + تصویربرداری + شواهد التهابی/عفونی است و نباید بر یک یافتهٔ منفرد متکی شد.
ارزیابی اولیه و تصمیم دربارهٔ محل مراقبت
پس از تریاژ، سه پرسش محوری مسیر را تعیین میکند: ۱) آیا نشانههای ناپایداری وجود دارد؟ ۲) شدت بیماری و ریسک عوارض چقدر است؟ ۳) آیا عوامل اجتماعی/مراقبتی اجازهٔ درمان ایمن در منزل را میدهند؟ ابزارهای ساختاریافته (مانند CURB-65، PSI و شاخصهای سپسیس) به برآورد ریسک کمک میکنند؛ با این حال، قضاوت بالینی، بیماریهای همراه، وضعیت عملکردی و حمایت خانگی نیز به همان اندازه تعیینکننده هستند.
ابزارهای شدت و کاربری عملی آنها
| ابزار | اجزای کلیدی | کاربرد | نکات تفسیر |
|---|---|---|---|
| CURB-65 | هوشیاری، اوره، تنفس، فشار خون، سن | تصمیمگیری سرپایی/بستری/بخش ویژه (در کنار بالین) | آستانههای عددی باید با وضعیت بیمار و حمایت خانگی سنجیده شود |
| PSI | ترکیبی از سن، همبودها، نشانههای حیاتی و آزمایشها | طبقهبندی ریسک مرگومیر و تصمیم بستری | در سالمندان نتایج میتواند با سن بالا سنگینتر ارزیابی شود |
| qSOFA/SEPSIS نشانهها | هوشیاری، فشار خون، تنفس | شناسایی بیماران در معرض سپسیس | ابزار غربالگری است؛ تشخیص سپسیس نیازمند ارزیابی جامع است |
مسیر تشخیصی: تصویربرداری، آزمایشها و کِشتها
رادیوگرافی قفسه سینه (CXR) ابزار خط اول است و کانونهای اینفیلتراسیون/کُنسولیدیشن، ارتشاح بینابینی، یا افیوژن پلور را نشان میدهد. سیتیاسکن زمانی بهکار میرود که CXR مبهم است، عارضه (آبسه/امپیم) مطرح است یا تشخیصهای افتراقی نیاز به تفکیک دارد. در بخش اورژانس/بستری، سونوگرافی ریه میتواند به تشخیص ارتشاح و افیوژن و هدایت درناژ کمک کند. آزمایشهای آزمایشگاهی شامل شمارش خون، شاخصهای التهاب (CRP؛ در برخی مراکز پروکلسیتونین)، الکترولیتها و عملکرد کلیه–کبد است. کشت خون در بیماران بستری–متوسط تا شدید یا پیش از آنتیبیوتیک توجیه دارد؛ کشت خلط با کیفیت مناسب در موارد منتخب به هدایت درمان کمک میکند. در CAP شدید، آنتیژن ادراری لژیونلا/پنوموکوک و تستهای ویروسی (PCR) میتواند مفید باشد. آزمونهای گستردهٔ غیرهدفمند توصیه نمیشود.
توصیهٔ کلی برای آزمایشها بر حسب محل مراقبت
| محل/شدت | تصویربرداری | آزمایشها | میکروبیولوژی | نکات کلیدی |
|---|---|---|---|---|
| سرپایی کمخطر | CXR در صورت نیاز تشخیصی/پایش | حداقلی، برحسب بالین | معمولاً لازم نیست | پیگیری نزدیک و آموزش علائم هشدار |
| بستری بخش عمومی | CXR؛ CT در موارد پیچیده | CBC، CRP، الکترولیت، کلیه/کبد | کشت خون/خلط منتخب؛ تست ویروسی فصلی | نمونهگیری پیش از آنتیبیوتیک ترجیح دارد |
| ICU/شدید | CXR روزانه/براساس نیاز؛ CT هدفمند | پنل کامل، گاز خون، لاکتات | کشتهای خون/راه هوایی؛ آنتیژنهای ادراری؛ PCR ویروسی | پایش نزدیک و دی-اسکالیشن بر اساس پاسخ/نتایج |
اصول درمان: از حمایت تنفسی تا آنتیبیوتیک هدفمند
درمان پنومونی ترکیبی از اقدامات حمایتی (اکسیژن، مایعات، کنترل تب/درد، مدیریت ریسک ترومبوآمبولی، توانبخشی زودهنگام) و درمان ضدعفونیکنندهٔ تجربی–هدفمند است. انتخاب آنتیبیوتیک به نوع پنومونی، شدت بیماری، آلرژیها، مصرف اخیر آنتیبیوتیک، بیماریهای همراه، ریسک MRSA/پسودوموناس و الگوهای مقاومت محلی بستگی دارد. افزودن آنتیویروس در پنومونیهای ویروسی منتخب (مثلاً آنفلوانزا) طبق دستورالعملها انجام میشود. مدت درمان باید به «کوتاهترین دورهٔ مؤثر» محدود شود (در CAP معمولاً حداقل ۵ روز با پایدار شدن بالینی؛ در HAP/VAP اغلب حدود ۷ روز، بسته به پاسخ و پاتوژن).
چارچوب درمان تجربی (بدون دوز؛ نمونههای کلاس دارویی)
| سناریو | پوشش پیشنهادی | کلاسهای دارویی نمونه | یادداشت ایمنی/اهداف |
|---|---|---|---|
| CAP سرپایی بدون همبودهای عمده | پاتوژنهای تیپیک/آتیپیک | ماکرولید یا تتراسیکلین منتخب؛ در برخی بیماران بتالاکتام خوراکی + ماکرولید | پایش عوارض و تداخلات؛ آموزش بازگشت زودهنگام |
| CAP با همبود/خطر بالاتر | تیپیک + آتیپیک با پوشش گستردهتر | بتالاکتام نسل جدید + ماکرولید؛ یا فلوروکینولون تنفسی | احتیاط در عوارض قلبی/تندون/کبدی بر حسب کلاس |
| CAP بستری (غیرویژه) | تیپیک + آتیپیک | بتالاکتام تزریقی + ماکرولید؛ یا فلوروکینولون تنفسی | نمونهگیری قبل از آنتیبیوتیک؛ ارزیابی لژیونلا در شدید |
| CAP با ریسک MRSA/پسودوموناس | افزودن پوشش هدفمند | عامل ضدMRSA منتخب؛ ضدپسودوموناس مناسب | حذف پوشش افزوده با منفی شدن کشتها/عدم نیاز |
| HAP بدون ریسک چندمقاومتی | گرممنفیهای شایع + استاف | بتالاکتام ضدپسودوموناس مناسب | مدت کوتاهتر بر اساس پاسخ؛ دی-اسکالیشن |
| VAP یا HAP با ریسک چندمقاومتی | پوشش ضدپسودوموناس ± ضدMRSA | یک یا دو عامل ضدپسودوموناس + عامل ضدMRSA طبق ریسک/محلی | حذف پوشش اضافه پس از نتایج و پاسخ بالینی |
| مرتبط با آسپیراسیون | تیپیک دهانی–بینی؛ آناروبها فقط در آبسه/امپیم | بتالاکتام مناسب؛ در آبسه/امپیم افزودن پوشش آناروب | اصلاح عوامل آسپیراسیون (بلع/ریفلاکس/موقعیت) |
دی-اسکالیشن، تغییر مسیر دارو و مدت درمان
با دریافت نتایج کشت/حساسیت و مشاهدهٔ پاسخ بالینی طی ۴۸–۷۲ ساعت، باید پوششهای وسیع به حداقل مؤثر کاهش یابد. تغییر از مسیر تزریقی به خوراکی در اولین فرصت ایمن (پایداری همودینامیک، توانایی خوردن، بهبود نشانهها) پیامدها را بهبود میدهد و عوارض را کم میکند. در CAP، حداقل ۵ روز درمان همراه با عدم تب و پایداری علائم معمولاً کافی است؛ در HAP/VAP اغلب حدود ۷ روز توصیه میشود مگر در عفونتهای پیچیده یا پاسخ کند که به قضاوت بالینی نیاز دارند. قطع زودهنگام یا طولانیکردن بیش از نیاز هر دو زیانبار است.
اقدامات حمایتی: آنچه اغلب نادیده میماند
اکسیژنتراپی تیتراسیونشده برای رسیدن به محدودهٔ هدفِ تعیینشده توسط پزشک، کنترل تب/درد، مایعات کافی با پرهیز از بار اضافی، تغذیهٔ مناسب، فیزیوتراپی تنفسی/تحرک زودهنگام و پیشگیری از ترومبوآمبولی (در بیماران بستری پرخطر) فراتر از «جزئیات» هستند؛ اینها بخشی از درمان مؤثرند. در هیپوکسمی متوسط–شدید، هایفلو نازال (HFNC) یا NIV در بیماران منتخب (بهویژه هیپرکاپنیک/همبود COPD) میتواند نیاز به لولهگذاری را کاهش دهد؛ اما شکست NIV باید سریع شناسایی شود تا انتوباسیون تأخیر نکند. در ARDS ناشی از پنومونی، تهویهٔ محافظ ریه و استراتژیهای تخصصی بهکار میروند.
بستهٔ مراقبت حمایتی بر حسب شدت
| شدت/محل | حمایت تنفسی | مایعات/کنترل علائم | توانبخشی/پیشگیری | نکتهٔ ایمنی |
|---|---|---|---|---|
| منزل/سرپایی | اکسیژن خانگی فقط در نسخهٔ پزشک؛ تنفس عمیق/سرفه مؤثر | تببر/مسکن مناسب؛ هیدراسیون | تحرک متناسب؛ آموزش تنفسی | اجتناب از سرکوب شدید سرفه مگر دستور |
| بستری | اکسیژن با هدف مشخص؛ در صورت نیاز HFNC/NIV | مایعات هدفمند؛ پایش کلیه/کبد | تحرک زودهنگام؛ پروفیلاکسی VTE | پایش نشتی اکسیژن/ماسک؛ احتیاط در قلبی–کلیوی |
| ICU | HFNC/NIV یا تهویهٔ تهاجمی محافظ ریه | مدیریت مایعات دقیق؛ کنترل درد/آژیتاسیون | پیشگیری زخم فشاری؛ پروتکل بیدارسازی | پایش نزدیک گاز خون؛ تیم چندتخصصی |
عوارض و مدیریت آنها: از امپیم تا آبسه
امپیم (تجمع چرک در فضای پلور) و آبسهٔ ریه عوارض شناختهشدهاند. نشانههای امپیم شامل تب پایدار، درد پلورتیک، صدای تنفسی کاهشیافته و عدم پاسخ به درمان است؛ تشخیص با سونوگرافی/CT و تأیید با توراسنتز انجام میشود. درمان ترکیبی از تخلیهٔ مناسب (لولهٔ قفسه سینه، در موارد انتخابی دکامبولاسیون/جراحی) و آنتیبیوتیک هدفمند است. آبسهٔ ریه (حفرهٔ دارای سطح مایع–هوا) اغلب نیاز به دورهٔ طولانیتر درمان دارد و اگر به درمان دارویی پاسخ ندهد، مداخلهٔ تخلیه/جراحی بررسی میشود. عوارض دیگر شامل نارسایی تنفسی، سپسیس، تشدید بیماریهای همراه و فشار خون ریوی ثانویه است که هر کدام مسیر اختصاصی مدیریت دارند.
مراقبت در منزل: چه زمانی ایمن است و چگونه انجام شود؟
بسیاری از بیماران CAP کمخطر را میتوان در منزل درمان کرد، مشروط بر اینکه پایبندی، دسترسی به مراقبت، و توانایی پیگیری فراهم باشد. ارتباط سریع با تیم درمان، آگاهی از علائم هشدار، و بازبینی درمان در ۴۸–۷۲ ساعت اول اهمیت دارد. تنظیم انتظارات واقعبینانه (مثلاً سرفه و خستگی ممکن است تا چند هفته باقی بماند) از قطع زودهنگام درمان یا اضطراب غیرضروری پیشگیری میکند.
چکلیست مراقبت خانگی ایمن
- مصرف دقیق آنتیبیوتیک طبق نسخه و تکمیل دوره، حتی با بهبود علائم.
- هیدراسیون کافی و استراحت نسبی؛ پرهیز از دخانیات و دود دستدوم.
- پایش دمای بدن و در صورت دسترسی، اشباع اکسیژن؛ ثبت روزانهٔ علائم.
- مصرف تببر/مسکن طبق دستور؛ پرهیز از سرکوبکنندههای قوی سرفه مگر تجویز.
- تماس با تیم درمان در ۴۸–۷۲ ساعت برای گزارش پاسخ یا هر بدترشدن.
مراقبت در بیمارستان و ICU: پروتکلها و پیشگیری از عفونتهای مرتبط با مراقبت
در بستری، اجرای مسیرهای استاندارد (نمونهگیری بهموقع، شروع درمان تجربی مناسب، دی-اسکالیشن، تحرک زودهنگام) و ثبت اهداف روزانه کیفیت مراقبت را بالا میبرد. در ICU، بستههای پیشگیری از VAP (بالاآوردن سر تخت، بهداشت دهان، ارزیابی روزانهٔ آمادگی جداسازی از ونتیلاتور، استراتژیهای حداقلسازی آرامبخشی، ساکشن زیرگلوتیک در لولههای مناسب) اثر اثباتشدهای در کاهش رخداد دارند. محیط بیمارستان باید پروتکلهای کنترل عفونت (بهداشت دست، ایزولاسیون مناسب برای پاتوژنهای تنفسی) را بهشدت رعایت کند.
عناصر کلیدی بستهٔ پیشگیری از VAP/HAP
| حوزه | اقدام | هدف | یادداشت اجرایی |
|---|---|---|---|
| وضعیت بیمار | بالاآوردن سر تخت | کاهش آسپیراسیون | پایش تحمل همودینامیک |
| بهداشت دهان | مراقبت منظم دهان/دندان | کاهش بار باکتریال | پروتکلهای پرستاری مستند |
| استراتژی ونتیلاتور | ارزیابی روزانهٔ جداسازی؛ حداقلسازی آرامبخشی | کاهش مدت لولهگذاری | چکلیست بینرشتهای |
| تجهیزات | ساکشن زیرگلوتیک در لولههای انتخابی | برداشت ترشحات تجمعیافته | آموزش تیمی و نگهداری |
| کنترل عفونت | بهداشت دست/ایزولاسیون | جلوگیری از انتقال | ممیزی مستمر رعایت |
جمعیتهای ویژه: نکات متمایز
سالمندان: تظاهر غیرتیپیک (گیجی/سقوط) شایع است؛ آستانهٔ بستری پایینتر و دقت در مایعات/داروها لازم است. بارداری: تصمیمها باید چندتخصصی باشد؛ انتخاب آنتیبیوتیک و تصویرنگاری با ملاحظات جنینی انجام میشود؛ اکسیژنتراپی هدفمند و درمان زودهنگام اهمیت دارد. کودکان: الگوی پاتوژنها و درمان متفاوت است و باید از راهنماهای کودکان پیروی شود؛ پرهیز از داروهای غیرضروری و پایش کمآبی اهمیت دارد. نقص ایمنی: طیف وسیع پاتوژنها (از جمله قارچی/مایکوباکتریال/پنوموسیستیس) مطرح است؛ تصویربرداری و نمونهگیری تهاجمیتر ممکن است لازم شود و دورهٔ درمان طولانیتر خواهد بود. بیماریهای زمینهای ریوی/قلبی: تشخیص افتراقی با تشدید COPD/آسم یا ادم ریه باید فعالانه دنبال شود؛ راهبردهای حمایتی و هدف اکسیژن با ظرافت بیشتری تنظیم میشود.
پیشگیری: از واکسن تا اصلاح عوامل خطر
واکسیناسیون طبق سن/ریسک (آنفلوانزا و پنوموکوک)، ترک کامل نیکوتین/ویپ و کاهش مواجهه با دود دستدوم، درمان مؤثر بیماریهای مزمن (دیابت، نارسایی قلب/کلیه)، کنترل رفلاکس/بلع در افراد پرخطر آسپیراسیون، بهداشت دست و استفادهٔ مسئولانه از آنتیبیوتیکها (پرهیز از مصرف بیمورد و تکمیل دورهٔ تجویز شده) از ارکان پیشگیریاند. در بیمارستان، اجرای پروتکلهای کنترل عفونت، فیزیوتراپی تنفسی و تحرک زودهنگام از رخداد HAP/VAP میکاهد.
پیگیری و ارزیابی پاسخ: چه زمانی و چگونه بازبینی کنیم؟
در درمان سرپایی، بازبینی در ۴۸–۷۲ ساعت برای ارزیابی پاسخ/عوارض ضروری است. عدم بهبود تب، بدترشدن تنگینفس، یا ظهور علائم جدید باید به ارزیابی مجدد (تصویر/کشت/پایش اکسیژن) بینجامد. در بستری، معیارهای پایداری شامل تببرگشت، بهبود ضربان/تنفس، توانایی دریافت خوراک و اشباع پایدار با دبی اکسیژن پایینتر است. تداوم سرفه/خستگی پس از درمان لزوماً به معنای شکست درمان نیست؛ با این حال، در گروههای پرخطر (مثلاً افراد سیگاری سالمند) یا تداوم علائم، تکرار CXR پس از چند هفته برای رد ضایعات پنهان مد نظر قرار میگیرد. برنامهٔ ترخیص باید شامل آموزش مکتوب، نسخهٔ داروها، هشدارهای «بازگشت به اورژانس»، و زمان ویزیت پیگیری باشد.
علائم هشدار که نیازمند مراجعهٔ فوری هستند
- تنگینفس شدید یا افزایش سریع نسبت به خط پایه.
- کبودی لبها/انگشتان یا افت محسوس اشباع اکسیژن.
- درد قفسه سینه پلورتیک، سنکوپ یا تپش نامنظم قلب.
- سرفهٔ خونی، تب بالا با لرز یا علائم سپسیس.
- کاهش سطح هوشیاری، گیجی یا بدترشدن واضح وضعیت عمومی.
اشتباهات رایج و چگونه از آنها پرهیز کنیم
تجربهٔ بالینی چند خطای پرتکرار را نشان میدهد: ۱) شروع فوری آنتیبیوتیکهای بسیار وسیع بدون نمونهگیری اولیهٔ لازم و بدون ریسکسنجی، که دی-اسکالیشن را دشوار میکند؛ ۲) طولانیکردن بیدلیل دورهٔ درمان علیرغم پایداری بالینی؛ ۳) نادیدهگرفتن عوامل آسپیراسیون (اختلال بلع/ریفلاکس/موقعیت) و بازگشتهای مکرر؛ ۴) غفلت از مداخلات حمایتی (اکسیژن هدفمند، تحرک زودهنگام، پروفیلاکسی VTE)؛ ۵) عدم آموزش بیمار و نبود برنامهٔ پیگیری مشخص. راهحلها روشناند: نمونهگیری بهموقع، درمان هدفمند، دی-اسکالیشن، بستهٔ حمایتی کامل و آموزش/پیگیری ساختارمند.
سخن پایانی
ذاتالریه یک طیف بالینیـتصویری است که به «رویکرد چندلایه» پاسخ میدهد: شناسایی نوع پنومونی و شدت، آغاز بهموقع درمان تجربی مطابق راهنما، اقدامات حمایتیِ دقیق، و بازطراحی مبتنی بر پاسخ و نتایج میکروبیولوژی. تفاوتهای فردی در پاسخ به درمان قاعدهاند؛ بنابراین درمان باید شخصیسازی شود و بر «کوتاهترین دورهٔ مؤثر»، دی-اسکالیشن، و ایمنی بیمار تمرکز داشته باشد. آموزش، پیشگیری و پیگیری ساختارمند، حلقههای مکملی هستند که پیامدها را بهبود میدهند و از عود و عوارض میکاهند.
منابع انگلیسی معتبر برای مطالعهٔ بیشتر
2019 ATS/IDSA Guideline: Diagnosis & Treatment of Adults with Community-Acquired Pneumonia (PDF)
NICE NG138: Pneumonia in Adults — Diagnosis & Management (PDF)
WHO: Revised WHO Classification & Treatment of Pneumonia (Pediatric Focus, PDF)
