آب مروارید یا کاتاراکت به کدر شدن تدریجی عدسی طبیعی چشم گفته میشود؛ عدسیای شفاف و انعطافپذیر که پشت مردمک قرار دارد و با تمرکز نور روی شبکیه، دید واضح را ممکن میکند. هنگامیکه ساختار پروتئینی عدسی دچار تغییر میشود، عبور نور مختل و تصویر روی شبکیه تار میشود. نتیجه، علائمی مانند تاری دید، هالههای اطراف نور، کاهش کنتراست و مشکل در رانندگی شب است. کاتاراکت یکی از شایعترین علل کاهش بینایی قابل درمان در جهان است و امروزه با جراحی کمتهاجمی و کاشت لنز داخلچشمی (Intraocular Lens=IOL) درمان قطعی دارد.
نکته مهم: این مطلب آموزشی است و جایگزین معاینه و توصیه اختصاصی چشمپزشک شما نیست. درباره تشخیص و انتخاب لنز مناسب حتماً با پزشک معالج خود گفتوگو کنید.
کاتاراکت دقیقاً چیست و چگونه ایجاد میشود؟
عدسی چشم ساختاری بدون عروق و شفاف است که به کمک جسم مژگانی توانایی تغییر کانون (Accommodation) دارد. در روند پیری یا تحت تأثیر عوامل مستعدکننده، پروتئینهای لنز بهتدریج تجمع مییابند و نظم میکروسکوپی آنها بر هم میخورد؛ پدیدهای که شفافیت را کاهش میدهد. این تغییرات ابتدا میتواند بیعلامت باشد و سپس به صورت تاری، حساسیت به نور و کاهش تشخیص رنگها آشکار شود. از دید پاتوفیزیولوژیک، استرس اکسیداتیو، گلیکاسیون پیشرفته، و اختلال پمپهای یونی کپسول-اپیتلیوم عدسی از عوامل کلیدی محسوب میشوند.
انواع اصلی کاتاراکت بر اساس الگوی کدورت
آب مروارید از جنبههای گوناگون طبقهبندی میشود. یکی از رایجترین روشها، توجه به محل و الگوی کدورت در عدسی است که هم روی علائم و هم روی سرعت پیشرفت اثر میگذارد.
الگوهای کدورت عدسی
هستهای (Nuclear): در مرکز عدسی رخ میدهد، معمولاً سِنی است و بهتدریج باعث نزدیکبینی موقت و سپس افت دید دور میشود.
قشری (Cortical): به صورت پرههای شعاعی از محیط عدسی به مرکز دیده میشود و پخش نور و خیرگی شکایت عمده است.
زیرکپسولی خلفی (Posterior Subcapsular=PSC): نزدیک کپسول خلفی شکل میگیرد، اغلب در نور شدید یا هنگام مطالعه آزاردهندهتر است و میتواند در سنین پایینتر یا با مصرف طولانی کورتیکواستروئیدها دیده شود.
| نوع | شرح کوتاه | علائم شاخص | نکات بالینی |
|---|---|---|---|
| هستهای | کدورت مرکزی با پیشرفت آهسته | تاری دور، «دومایوپی» و تغییر مکرر نسخه | شایع در سالمندان؛ ممکن است ابتدا خواندن راحتتر شود |
| قشری | پرههای شعاعی محیط عدسی | پخش نور، خیرگی، نوسان دید | با نور آفتاب تشدید میشود؛ گاهی دیابت همراه است |
| PSC | کدورت نزدیک کپسول خلفی | بدتر شدن دید در نور شدید و هنگام مطالعه | در مصرف طولانی کورتون و سنین پایینتر هم دیده میشود |
طبقهبندی بر اساس علت
سنّی: شایعترین نوع؛ نتیجه طبیعی فرایند پیری با نقش عوامل محیطی و ژنتیکی.
مادرزادی/کودکی: از بدو تولد یا اوایل کودکی؛ نیازمند ارزیابی فوری برای پیشگیری از تنبلی چشم.
ثانویه: به دنبال بیماریهای سیستمیک (مثلاً دیابت)، التهاب داخل چشمی (یووئیت)، مصرف داروها (کورتونها) یا جراحیهای قبلی چشم.
تروماتیک: در اثر ضربه نافذ یا غیرنافذ به چشم با الگوهای نامتقارن کدورت.
علائم و نشانههای آب مروارید
شروع علائم معمولاً تدریجی است و ممکن است بیمار ابتدا فقط کاهش کیفیت دید را حس کند. رایجترین شکایتها عبارتاند از تاری دید، مهآلودگی تصاویر، کدر شدن رنگها، حساسیت به نور، هاله اطراف چراغها، مشکل رانندگی شب، نیاز به نور بیشتر برای خواندن و در مواردی دید دوگانه تکچشمی. در نوع هستهای تغییر نسخه عینک (بهویژه افزایش نزدیکبینی) تکرار میشود. در نوع PSC افت دید در محیطهای روشن آزاردهندهتر است.
چه زمانی مراجعه به چشمپزشک ضروری است؟
وقتی علائم بر فعالیتهای روزانه شما (رانندگی، کار با کامپیوتر، مطالعه، تشخیص چهرهها) اثر گذاشته باشد، اگر با وجود عینک مناسب هنوز ناراضی هستید، یا اگر بیماریهایی مانند دیابت و یووئیت دارید، وقت ارزیابی دقیق است. همچنین در صورت ضربه به چشم یا سابقه مصرف طولانی کورتون باید پیگیری منظمتری داشت.
عوامل خطر و پیشگیری نسبی
افزایش سن مهمترین عامل است. سایر عوامل شامل دیابت کنترلنشده، مصرف طولانی کورتیکواستروئیدها، سیگار، مواجهه مزمن با نور فرابنفش، تغذیه نامتعادل، التهابهای چشمی و جراحیهای پیشین است. پیشگیری کامل ممکن نیست، اما میتوان با کنترل قند خون، ترک سیگار، استفاده از عینک آفتابی با فیلتر UV، تغذیه متعادل و درمان بهموقع خشکی چشم و التهابها، روند پیشرفت را کندتر کرد. باید تأکید کرد هیچ قطره یا مکملی قادر به برگرداندن شفافیت لنز نیست؛ درمان قطعی کاتاراکت، جراحی است.
تشخیص و ارزیابی پیش از جراحی
تشخیص بر پایه معاینه کامل توسط چشمپزشک است. بررسی حدت بینایی، رفرکشن، معاینه با اسلیتلمپ، گشاد کردن مردمک برای مشاهده کامل عدسی و فوندوس، و در صورت نیاز تصویربرداریها انجام میشود. هدف این است که مطمئن شویم افت دید عمدتاً ناشی از کاتاراکت است و بیماری پنهانی دیگری (مثلاً در ماکولا یا عصب بینایی) مانع نتیجه مطلوب بعد از جراحی نباشد.
اندازهگیریها و آزمونهای کلیدی قبل از عمل
اگر جراحی مدنظر باشد، مجموعهای از اندازهگیریها جهت محاسبه دقیق قدرت لنز داخلچشمی (IOL Power) و برنامهریزی عمل انجام میشود.
| آزمون | هدف | کاربرد بالینی |
|---|---|---|
| حدت بینایی و رفرکشن | بررسی خط پایه دید و نقش عینک | هدفگذاری انکساری و پیشبینی نتیجه |
| بیومتری (طول محوری، عمق اتاق قدامی) | اندازهگیری پارامترهای کلیدی چشم | ورودی فرمولهای محاسبه IOL (Barrett, SRK/T و غیره) |
| کراتومتری/توپوگرافی قرنیه | اندازهگیری انحنای قرنیه و آستیگمات | انتخاب لنز تریک (Toric) و برنامهریزی برشهای آستیگماتکاه |
| OCT ماکولا (در صورت نیاز) | غربالگری بیماریهای شبکیه مرکزی | پیشگیری از ناامیدی پس از عمل در حضور آسیب ماکولا |
| ارزیابی سطح چشم و اشک | شناسایی خشکی و التهاب پلک/ملتحمه | بهبود کیفیت اندازهگیریها و رضایت بصری پس از عمل |
| فشار داخل چشم و عصب بینایی | رد گلوکوم و ارزیابی آسیب عصب | تعیین ریسکها و هماهنگی درمانهای همزمان |
هدفگذاری انکساری (Target Refraction)
پیش از عمل باید درباره نتیجه مطلوب خود تصمیم بگیرید: دید دور بدون عینک و استفاده از عینک برای نزدیک رایجترین انتخاب است. گزینههایی مانند مینیمونوویژن (تنظیم یکی از چشمها کمی نزدیکتر) یا استفاده از لنزهای پیشرفته برای کاهش وابستگی به عینک نیز مطرحاند. سبک زندگی، رانندگی شب، میزان کار با کامپیوتر و حساسیت به هالهها در این تصمیم نقش دارد.
چه زمانی جراحی لازم است؟
شاخص اصلی، تأثیر علائم بر کیفیت زندگی است؛ نه صرفاً یک عدد ثابت حدت بینایی. اگر با عینک مناسب هنوز دید شما برای فعالیتهای روزانه کافی نیست، یا خیرگی و هالهها آزاردهندهاند، جراحی منطقی است. گاهی نیز برای مشاهده و درمان دقیق شبکیه، برداشتن کاتاراکت لازم میشود. برخلاف باور قدیمی، منتظر «رسیدن» کامل آب مروارید نمانید؛ انتظار طولانی میتواند عمل را دشوارتر کند.
روشهای جراحی آب مروارید
هدف جراحی، برداشتن عدسی کدر و جایگزینی آن با IOL شفاف است. رایجترین روش امروز فیکوامولسیفیکیشن (Phaco) با برشهای میلیمتری قرنیهای است. در برخی مراکز از لیزر فمتوسکند برای انجام بخشی از مراحل کمک گرفته میشود.
فیکوامولسیفیکیشن با برش کوچک
در این تکنیک، پس از بیحسی موضعی (اغلب قطرهای)، برشهای بسیار کوچک روی قرنیه ایجاد و با ابزارهای ظریف کپسول قدامی بهصورت دایرهای باز میشود (کپسولورکسیس). سپس هسته عدسی با انرژی اولتراسوند خرد و خارج میشود و لنز داخلچشمی در کیف کپسولی قرار میگیرد. مزایا شامل بهبود سریع دید، بازگشت سریع به فعالیتها و احتمال کم آستیگماتیسم القایی است.
مراحل کلیدی در اتاق عمل
آمادهسازی و ضدعفونی، برشهای قرنیهای، کپسولورکسیس، هیدرودیسکشن، فیکو برای خردکردن هسته، آسپیریشن قشر عدسی، کاشت IOL و اطمینان از پایداری آن، و در پایان بررسی آببندی برشها. در صورت آستیگمات قابلتوجه، از لنز تریک استفاده میشود که همترازی دقیق محور آن اهمیت حیاتی دارد.
جراحی کمکگرفته از لیزر فمتوسکند (FLACS)
لیزر فمتوسکند میتواند برشها، کپسولورکسیس و نرمکردن هسته را با یکنواختی بالا انجام دهد. مزیت احتمالی، کاهش انرژی اولتراسوند و دقت بیشتر در برخی مراحل است؛ بااینحال انتخاب FLACS وابسته به امکانات و شرایط هر بیمار است و برای همه ضروری نیست.
نوع بیحسی
اغلب موارد با بیحسی قطرهای و آرامسازی خفیف انجام میشود. در شرایط خاص (چشمهای بیقرار، جراحیهای پیچیده، کودکان) ممکن است بیحسیهای تزریقی موضعی یا بیهوشی عمومی لازم باشد.
عوارض احتمالی و ایمنی جراحی
جراحی آب مروارید از ایمنترین اعمال جراحی است؛ بااینحال عوارض خفیف تا جدی ممکن است رخ دهد. شایعترها شامل التهاب موقت، افزایش گذرای فشار چشم، ادم قرنیه، خشکی یا نوسانات دید در روزهای اولیه است. در ماهها یا سالهای بعد، امکان کدرشدن کپسول خلفی وجود دارد که با لیزر YAG بهصورت سرپایی درمان میشود. عوارض جدی مانند عفونت درونچشمی (Endophthalmitis)، پارگی کپسول، ریزش زجاجیه، ادم سیستویید ماکولا (CME) یا جداشدگی شبکیه نادرند، اما نیازمند تشخیص و درمان سریع هستند. رعایت استریلیته، تکنیک استاندارد، محاسبه دقیق IOL و پیگیری منظم، ریسکها را به حداقل میرساند.
لنز داخلچشمی (IOL): انواع، مزایا و نحوه انتخاب
IOL عدسی مصنوعی شفافی است که جایگزین عدسی کدر میشود. انتخاب نوع لنز بر کیفیت دید، دید شب و وابستگی شما به عینک اثر میگذارد. هیچ «لنز بهترین برای همه» وجود ندارد و انتخاب باید شخصیسازی شود.
ویژگیهای طراحی لنز
جنس: اغلب آکریلیک هیدروفوبیک یا هیدروفیلیک؛ برخی طراحیها برای کاهش رسوبات و کاهش احتمال کدرشدن کپسول خلفی بهینه شدهاند.
آسفریک: طراحی آسفریک میتواند ابیراهی کروی را بهبود دهد و کنتراست را بالا ببرد.
فیلتر نور آبی: کاهش بخشی از نورهای پرانرژی؛ انتخاب آن به شرایط فردی و نظر جراح بستگی دارد.
دستهبندی عملکردی لنزها
تککانونی (Monofocal): تمرکز بهینه در یک فاصله (معمولاً دور)؛ کیفیت کنتراست عالی و هاله کمتر، اما برای مطالعه غالباً نیاز به عینک باقی میماند.
تریک (Toric): لنزهایی برای اصلاح آستیگمات؛ همترازی دقیق محور حین عمل بسیار مهم است.
چندکانونی/سهکانونی (Multifocal/Trifocal): پوشش فواصل دور، میانی و نزدیک با کاهش وابستگی به عینک؛ امکان هاله و خیرگی بیشتر، انتخاب بیمار مناسب کلیدی است.
عمق میدان گسترده (EDoF): دامنه دید پیوستهتر در دور و میانی؛ هاله کمتر از چندکانونیها؛ برای ریزخوانی ممکن است هنوز به عینک نیاز باشد.
لنزهای قابلتنظیم با نور (Light Adjustable): امکان اصلاح دقیق قدرت پس از عمل با نور UV؛ برای همه مراکز دردسترس نیست و مراقبتهای خاص بعد از عمل میطلبد.
| نوع لنز | دامنه دید | وابستگی به عینک | کیفیت کنتراست | هاله/خیرگی | اصلاح آستیگمات | مناسب برای |
|---|---|---|---|---|---|---|
| تککانونی | یک فاصله (اغلب دور) | برای نزدیک معمولاً بله | بسیار خوب | کم | با نسخه تریک | افراد حساس به کیفیت دید شب |
| تریک | مانند تککانونی | کاهش نیاز به عینک دور | خوب تا بسیار خوب | کم | بله | افراد با آستیگمات متوسط/بالا |
| چندکانونی/سهکانونی | دور+میانی+نزدیک | کم تا بسیار کم | نسبتاً کمتر از تککانونی | بیشتر | با نسخه تریک | کسانی که استقلال از عینک میخواهند |
| EDoF | دور+میانی | برای ریزخوانی ممکن است نیاز باشد | خوب | کمتر از چندکانونی | با نسخه تریک | کاربران پرکار کامپیوتر/رانندگی شب |
| Light Adjustable | قابل تنظیم | بسته به هدفگذاری | خوب | کم | با نسخه تریک | افراد حساس به دقت نمره نهایی |
اصلاح آستیگمات: لنز تریک و برشهای آستیگماتکاه
برای آستیگماتهای متوسط یا بالا، لنزهای تریک راهکار اصلیاند و میتوانند دید دور بدون عینک را بهطور معنادار بهبود دهند؛ بهشرط همترازی دقیق. در درجات خفیف، برشهای آستیگماتکاه روی قرنیه (LRI/AK) بهتنهایی یا همراه با IOL به کار میرود.
انتخاب لنز: تصمیمی شخصیسازیشده
اگر دید شب برایتان حیاتی است یا با هالهها سازگاری کمی دارید، لنز تککانونی یا برخی EDoFها منطقیتر است. اگر استقلال از عینک اولویت بالایی دارد و احتمال هالهها قابلقبول است، چندکانونی/سهکانونی گزینه مناسبی است. وجود خشکی چشم درماننشده، بیماریهای ماکولا یا نامنظمیهای قرنیه میتواند انتخاب لنزهای پیشرفته را محدود کند.
شرایط ویژه که بر برنامهریزی جراحی اثر میگذارد
پس از جراحیهای قبلی قرنیه (LASIK/PRK/RK)
محاسبه قدرت IOL در این افراد چالشبرانگیزتر است؛ از فرمولها و ابزارهای مخصوص استفاده میشود و گاهی انتظار یک انحراف کوچک از هدف انکساری باید از پیش مطرح شود.
دیابت
کنترل قند خون، ارزیابی دقیق ماکولا (OCT در صورت لزوم) و مدیریت رتینوپاتی دیابتی اهمیت دارد. التهاب پس از عمل در دیابت کمی محتملتر است و برنامه قطرهها دقیقتر دنبال میشود.
گلوکوم
بررسی عصب بینایی و میدان دید ضروری است. در برخی موارد، ترکیب جراحی کاتاراکت با روشهای میگس (MIGS) یا سایر مداخلات کاهش فشار چشم انجام میشود.
خشکی چشم و اختلال سطح چشم
خشکی چشم میتواند دقت اندازهگیریها و کیفیت دید پس از عمل را کاهش دهد. درمان پیشگیرانه (لایه اشکی، بهداشت پلک) قبل از بیومتری توصیه میشود.
نواقص کپسولی، زونولار یا سندرم شبهلایهبرداری
در صورت شلی زونولها، از حلقههای کششی کپسولی (CTR) استفاده میشود تا IOL پایدارتر قرار گیرد. این شرایط نیازمند تجربه بیشتر جراح و برنامهریزی دقیق است.
آمادگی پیش از عمل
چشمپزشک تاریخچه پزشکی و دارویی را مرور میکند. ممکن است توصیه شود لنزهای تماسی چند روز تا چند هفته قبل از بیومتری کنار گذاشته شوند تا اندازهگیری قرنیه دقیق شود. قطع یا تنظیم برخی داروها بر اساس نظر پزشک انجام میشود. دستورالعملهای مربوط به غذا و نوشیدنی در روز عمل بسته به نوع بیحسی اعلام میشود.
روز عمل چه میشود؟
عمل معمولاً سرپایی است. پس از پذیرش، قطرههای گشادکننده و بیحسی دریافت میکنید. زمان خودِ جراحی کوتاه است و پس از استراحت مختصر میتوانید با همراه به منزل برگردید. محافظ چشمی برای ساعات اولیه و هنگام خواب شب اول توصیه میشود.
مراقبتهای پس از عمل و سیر بهبود
بسیاری از بیماران طی ۲۴–۷۲ ساعت نخست بهبود قابلتوجهی را تجربه میکنند، هرچند تثبیت کامل دید ممکن است چند هفته طول بکشد. خشکی، احساس جسم خارجی، سوزش خفیف یا حساسیت به نور در روزهای اول طبیعی است و با پیگیری قطرهها بهبود مییابد. برنامه دارویی معمولاً شامل آنتیبیوتیک موضعی کوتاهمدت و ترکیبی از استروئید/NSAID با کاهش تدریجی طی چند هفته است (طبق نسخه پزشک).
هشدارهای پس از عمل
در صورت درد شدید، کاهش ناگهانی دید، قرمزی پیشرونده، ترشح غیرمعمول، جرقههای نوری یا دیدن «مگسپران» جدید بهصورت ناگهانی، فوراً با مرکز جراحی تماس بگیرید. مراجعه در فواصل تعیینشده (معمولاً ۱–۳ روز، ۱–۲ هفته و ۴–۶ هفته) برای ارزیابی روند ترمیم ضروری است.
چند توصیه عملی برای دوران نقاهت
- چشم را نمالید و هنگام خواب در چند شب اول از محافظ استفاده کنید.
- شستوشوی ملایم صورت بلامانع است اما از ورود مستقیم آب/صابون به چشم عملشده تا زمان اعلام پزشک پرهیز کنید.
- فعالیتهای سبک سریع شروع میشوند؛ درباره ورزشهای پرفشار، شنا و آرایش چشم با پزشک هماهنگ کنید.
- قطرهها را دقیق و منظم طبق نسخه استفاده کنید و فواصل مراجعه را از دست ندهید.
زمان مناسب برای تهیه عینک جدید
نسخه نهایی عینک (در صورت نیاز) معمولاً پس از تثبیت دید و پایان دوره ترمیم تعیین میشود. اگر هر دو چشم در فاصله کوتاه عمل شوند، تعیین نسخه نهایی پس از جراحی چشم دوم منطقیتر است.
انتظارات واقعبینانه از نتیجه
جراحی کاتاراکت عموماً دید شفافتری به ارمغان میآورد. با لنزهای تککانونی، استقلال از عینک برای دور معمول است اما برای نزدیک معمولاً به عینک نیاز میماند. با لنزهای چندکانونی/EDoF، وابستگی به عینک در فعالیتهای روزمره کاهش مییابد، ولی ممکن است هالهها یا کاهش کنتراست در برخی شرایط نور وجود داشته باشد. رانندگی شب در اوایل دوران نقاهت ممکن است دشوار باشد و باید مطابق نظر پزشک ازسرگرفته شود.
سؤالاتی که پیش از انتخاب لنز خوب است از خود بپرسید
بیشتر زمان کار و سرگرمی شما در چه فاصلهای است (دور، میانی یا نزدیک)؟ رانندگی شب چقدر برایتان اهمیت دارد؟ از نظر پذیرش هالهها تا چه حد انعطافپذیر هستید؟ آیا آستیگمات قابلتوجهی دارید؟ آیا سابقه جراحی قرنیه یا خشکی چشم دارید؟ پاسخ به این پرسشها به همراه یافتههای معاینه، بهترین مسیر انتخاب لنز را نشان میدهد.
جمعبندی
آب مروارید یکی از شایعترین علل کاهش دید قابل درمان است. تشخیص دقیق، برنامهریزی منظم قبل از عمل، انتخاب آگاهانه لنز داخلچشمی متناسب با سبک زندگی و پیگیری منظم پس از جراحی، کلید دستیابی به نتیجه پایدار و رضایتبخش است. بهیاد داشته باشید بهترین لنز، لنزی است که با شرایط چشمی، نیازهای بینایی و اولویتهای شما همخوانی داشته باشد؛ نه صرفاً پیشرفتهترین گزینه بازار.
نکات کلیدی
- زمان جراحی را براساس اثر علائم بر کیفیت زندگی انتخاب کنید، نه صرفاً یک عدد حدت بینایی.
- لنز «بهترین برای همه» وجود ندارد؛ تککانونیها کیفیت کنتراست بالایی دارند، چندکانونی/EDoF وابستگی به عینک را کم میکنند اما ممکن است هالهها بیشتر باشند.
- برای آستیگماتهای متوسط و بالا، لنزهای تریک (Toric) نتیجه دید دور بدون عینک را بهطور معناداری بهبود میدهند.
- خشکی چشم و بیماریهای ماکولا پیش از عمل باید ارزیابی و مدیریت شوند تا از ناامیدیهای پس از عمل جلوگیری شود.
- پیگیری منظم و استفاده صحیح از قطرهها، احتمال بهترین نتیجه را افزایش میدهد.
منابع معتبر برای مطالعهٔ بیشتر
در ادامه، مجموعهای از راهنماها، مرورهای سیستماتیک، کارآزماییها و اسناد مرجع آورده شده که برای تصمیمگیری دربارهٔ زمان جراحی آب مروارید، انتخاب لنز داخلچشمی (IOL) و مدیریت عوارض بعد از عمل کاربردیاند.
- AAO Preferred Practice Pattern: Cataract in the Adult Eye (2021) — American Academy of Ophthalmology. [PDF]
- NICE Guideline NG77: Cataracts in Adults — Management (2017) — National Institute for Health and Care Excellence. [PDF]
- ESCRS Cataract Surgery Guidelines — Full Extended Guideline (2025) — European Society of Cataract & Refractive Surgeons. [PDF]
- ESCRS Guidelines: Prevention & Treatment of Post-operative Endophthalmitis (2018) — ESCRS. [PDF]
